Carta de officio & dignitate Prioris Burgensis ecclesie.A
PRIOR1 primum comuni consilio canonicorum talis eligi debet, qui ecclesie & universe dispensationi tocius comunie idoneus habeatur. Deinde assensu abbatis in capitulo ab universo conventu voluntarie approbatus pompatice in ecclesiam ductus, ad dexteram abbatis ab ipso abbate collocari debet; primus cantare, ultimus legere2, curam universorum gerere. Si quid inhonestum aut emendandum fuerit, corrigere & emendare. Dum abbas non affuerit, clericos in choro communi consilio & voluntate canonicorum elevare, capiscolium & rectorem scolarum in capitulo consilio & voluntate canonicorum [pone]re. Primus de universis necessariis communie3, intrinsecus sive extrinsecus respondere. Baiulum,4 cellerarium5 & omnem familiam providere & custodire, sacramenta in capitulo cum canonicis & procuratoribus capere, intus & extra curiose administrare; procuratores, sive dispensatores communie ceterarumque rerum consilio canonicorum disponere, claves commendare, iusticias & iudicia in capitulo pertractare, hac definire. Si vero prior defuerit, deliberacione & iudicio procuratorum aliorumque canonicorum iusticie & iudicia pertractanda hac definienda sunt, nisi tanta vel talis interveniat causa, que definiri non valeat. Tunc ad abbatem recurratur, ut in capitulo cum canonicis per ipsum diffiniatur. Prior in comutationibus sive in venditionibus ubique terciam partem sibi recipit, nisi in propriis ecclesie possessionibus [nec non] in condaminis6, & in clauso7, & in prato, & in devisio8, & in feudis canonicorum. Prioris sunt domus & casamenta, a domo Giraldi Chaulet usque ad vallum [d]e las Torloicheiras, & tenementu[m Ga]landi & vinea de Ylice. Deficiente priore, omnia que prioratus sunt debent ad communiam canonicorum & mensam redire, unde accepta fuerunt. Prior in refectorio primus ad tintinnabulum sedet, solus comedit, duplicem capit cibum, in comestionibus carnium & piscium, exceptis volucribus de quibus tercia pars ei minuitur. In consultis primus; Benedicite suum est; nichil de rebus ecclesiasticis sive communie sine canonicis vel procuratoribus agere habet, nisi forte grandis interveniat causa. Quicquid ad ecclesiam vel ad communiam attinet consilio canonicorum agendum est. Placita enim vicarie & negocia causarum hominum universe terre communie, a priore sive a procuratoribus cum canonicis in claustro pertractanda sunt. Lex communiter canonicorum est. In gatgeriis9 quas communia acceperit, si quid venditionis vel commutationis evenerit totum communie erit.
Nos B. Ebredunensis Archiepiscopus10, & P. succentor Parisiensis11, oculata fide ista predicta vidimus in cartolario ecclesie Sancti Petri de Burgo, & legimus de verbo ad verbum12.
[A] Transcription de l'original d'un extrait sans date du Cartulaire de Saint- Pierre du Bourg (voir Notice paléographique préliminaire), parchemin de 23 lignes. Le dos porte cet autre titre: De dignitate & officio prioris, avec cette note: tamen nullam datam habet & parum valet. Cette charte, comme l'insinue la souscription, a eu deux sceaux pendants sur double queue, dont il ne reste que les attaches.
[1] Dans les monastères, le prieur avait le premier rang après l'abbé, & gouvernait en son absence sous le titre de prieur claustral. Les obédiences ou membres d'une abbaye étaient sous l'autorité d'un prieur: il prenait le nom de conventuel quand il ne reconnaissait pas de supérieur; tel fut celui du Bourg de Valence après la transformation de l'abbaye en collégiale (voir Notice historique prélim.). Cet ancien statut règle ses obligations et ses droits.
[2] Dans la récitation de l'office canonial, c'est au plus digne du choeur d'entonner la première antienne & de lire la dernière leçon des nocturnes.
[3] Biens possédés en commun, dont le produit était affecté aux besoins de la communauté.
[4] Bajulus, économe, chargé de l'administration des biens.
[5] De cella, sommelier, pourvoyant au réfectoire.
[6] Condamina, terre directement exploitée par le seigneur.
[7] Clausum, enclos, ou terrain renfermé dans la clôture conventuelle.
[8] Devisium, anciennement devèse, pâturage réservé & défendu.
[9] Gageria, bien mobilier ou immeuble donné en nantissement au créancier (voir ch. III & IV).
[10] D'après son écriture, cette charte remonte à la fin du XIIe siècle ou aux premières années du XIIIe. A cette époque, les annales de l'église d'Embrun font mention des archevêques Bertrand Ier, ancien chancelier de l'Université de Paris, successeur de Pierre III (CHORIER, État polit. du Dauph., t. II; cf. [ALBERT], Hist. ecclés. du dioc. d'Embrun, t. II, p. 113, qui n'admet pas ces deux prélats), & Bernard II Chabert, massacré par les hérétiques en 1235 (Id., ibid., & Gallia Christiana nova, t. III, col. 1076).
[11] On nommait succenteur celui qui dans les collégiales chantait après le précenteur (primas cantor). Dans la dernière moitié du XIIe siècle vivait Pierre surnommé cantor (cf. PILLET, Hist. de Gerberoy, p. 343: Petrus præcentor Parisien. en 1185; DUPLESSIS, Hist. de Meaux, t. II, p. 81: P. cantor Paris. en 1195), chanoine de l'église de Paris, dont il refusa la dignité épiscopale, ainsi que celle de Tournay (Annales Cisterc., t. III, p. 311); il mourut dans la solitude de Longmont en 1197 (Gallia Christ. nova, t. VII, p. 78), laissant comme principal titre littéraire: Verbum abbreviatum (OUDIN, Comment. de Script. eccles., t. II, p. 1661).--Notons encore qu'un Petrus cantor, chanoine de Saint-Pierre du Bourg, figure en 1191 (ch. XI).
[12] Cet acte n'est point le seul extrait du Cartulaire de Saint-Pierre dont ces deux personnages attestèrent la teneur par l'apposition de leurs sceaux (voir ch. IX & XII).
27 janvier 1065.
[Bulla privilegii Alexandri II papæ]A.
(Habemus) Bullam Alexandri papæ II continentem quatuor capita in substantia effectualiter. Primum quidem, quod ipse papa ecclesiam Sancti Petri de Burgo sub deffensione Sedis Apostolicæ recepit1. Secundum, quod omnia eidem ecclesiæ olim oblata seu offerenda, tam a Gontardo episcopo Valentiæ2 quam etiam a suis prædecessoribus seu a quibuscunque fidelibus, confirmavit. Tertium, quod indebitas atque injustas consuetudines seu invasiones, quas ipse episcopus seu prædecessores sui fecerunt, omnino irritas & inutiles decrevit. Quartum, quod interdicit ut nulla persona dictam ecclesiam de his inquietet seu diminuat, indebitos atque nocuos mores imponat. Quod si aliquis attemptaverit & admonitus canonice emendare contempserit, sciat se authoritate apostolica excommunicatum. Datum Laterani, vjo kalendas februarii, pontificatus sui anno quarto 3.
[A] Analyse tirée de l'Inventaire raisonné, fol. 2 (Cartulaire, fol. CCV).
[1] Au moyen âge, il est peu d'établissements religieux en France qui n'aient obtenu d'être mis sous la protection du Saint-Siége: en quoi consistait ce privilége? Il ne sera pas inutile de l'indiquer au début de ces publications diplomatiques. Les bulles de priviléges accordées aux monastères par les papes les exemptaient de la juridiction épiscopale ordinaire & les soumettaient directement au Saint-Siége; elles avaient pour but de confirmer leurs dotations, d'empêcher leur spoliation & de prévenir leur relâchement. Des abbayes, sortirent les hommes les plus saints et les plus savants. Les plus anciennes bulles d'exemption datent du pape Hormisdas (THOMASSIN, Vet. & nova Eccl. disciplina, p. I, 1. III, c. 30;--BIANCHI, Dell' ester polizia della Chiesa, t. IV, p, 360;--DU CHESNE, Hist. Franc., t. I, p. 662;--UGHELLI, Italia sac., t. IV, col. 955;--MABILLON, Annal. Bened., t. I, p. 345, etc.). Les monastères de fondation royale avaient de droit cette prérogative (cf. MARCULFE, Formular., lib, I, n. 1 & 2;--Patrol. lat., t. CLXXXVII, col. 697). Mais, à partir du XIIe siècle, les évêques contestèrent ces priviléges, devenus des obstacles à leur autorité & au gouvernement des paroisses, & querellèrent souvent les abbés à cet égard. La constitution Inscrutabili de Grégoire XV a déterminé le droit actuel de exemptorum privilegiis & subjectione (FERRARIS, Biblioth. canonica, etc., édit. Migne, 1861, t. VI, col. 1154).
[2] Gontard était de la famille des premiers comtes de Valentinois; fils de Hugues, il succéda sur le siége de Valence, d'après le P. ANSELME (Hist. généal. & chronol. de la maison roy. de France, t. II, p. 186), à son oncle l'évêque Pons, ou plutôt, d'après M. l'abbé ROUCHIER (Hist. du Vivarais, t. I, p. 429, n. 1), à son oncle Odon (Ier, fils du comte Geilin II, omis par tous les catalogues). En résumant les travaux du P. COLUMBI (De rebus gestis Valentin. & Diensium episcop., p. 17), de Mgr. DE CATELLAN (Antiquités de l'égl. de Valence, p. 225), des PP. RICHARD & GIRAUD (Bibliothèque sacrée, édit. 1826, t. 28), & de M. MARION (liste des évêques de Valence, dans l'Annuaire de l'Histoire de France pour 1851), nous trouvons que l'épiscopat de Gontard dura au plus de 1082 à 1100. Grâce au Cartulaire de Saint-Barnard de Romans, M. GIRAUD a pu (Essai histor., Ire part., preuv., p. 45, n. 2) reculer de douze ans son avénement: outre qu'il nous le montre (ch. 119 & 181) administrateur de l'église de Vienne pendant la vacance en 1082, la charte 12 contient une convention qu'il fit avec l'archevêque Léger, c'est-à-dire au plus tard en 1070, année de la mort de ce dernier. Mais une charte du Cartulaire de Saint-Félix de Valence (inédit) va nous permettre de fixer cette époque d'une manière définitive: Noverint ... quod anno Incarnationis Domini nostri Ihesu millesimo sexagesimo VI, anno III episcopatus Gontardi gratia Dei episcopi Valentini; c'est donc en 1063 ou 1064 que Gontard a été élu évêque.-- Relevons une erreur en finissant: M. TEULET (Inventaires & documents des archives de l'Empire, t. I, p. 41 a) assure que l'évêque de Valence qui assista à un contrat passé à Toulouse en 1118 se nommait Gontard & occupa ce siége de 1082 à 1134; disons seulement qu'Eustache était évêque de Valence dès 1111 (voir ch. VII, n. 5).
[3] Alexandre II fut couronné pape le Ier oct. 1061 (JAFFÉ, Reg. Pont. Rom., p. 390); il était encore à Latran le 16 avril 1065, jour où il délivra une bulle en faveur du monastère de Saint-Miniat de Florence, & le 17 qu'il en accorda une autre à celui de Saint-Pierre de Pérouse (Patrol. lat., t. CLXVI, col. 1290).--Bien que la contexture & surtout la date de cette bulle ne semblent pas du XIe siècle, elle ne saurait être de ses successeurs Alexandre III ou Alexandre IV, qui à l'époque correspondante de leur pontificat étaient, le premier (1163) à Tours (JAFFÉ, ibid., p. 189) & le second (1258) à Viterbe (Cartul. inéd. de Léoncel).
1160.
Carta de gageria quam habet ecclesia de Burgo a Giraldo Bastet in portu de Burgo A
EGO Odo Dei gracia Valentinus episcopus1, per presentem cartam sigilli mei impressione signatam tam presentibus quam futuris notum facere dignum duxi, quod prior & canonici Sancti Petri de Burgo suam michi presenciam exhibentes, tum quibusdam scripturis tum testibus idoneis sufficienter coram me probaverunt, quod Giraudus Bastet2 quicquid iuris in portu de Burgo habere videbatur, pro C.C.C.C. solidis Viennensis monete3 pignori obligavit priori & canonicis eiusdem ecclesie presentibus & futuris; ita tamen quod quandocumque pignus huiusmodi sibi vel heredi suo fuerit redimendi facultas, postquam idem4 canonici annualem censum omnino receperint & debite fortis plenam habuerint solucionem, ius proprietatis quod in eodem portu sibi congruere debet, libere & quiete ad eum redibit & eius vel heredis sui convertetur in usus. Preterea iuxta eiusdem pacti tenorem si forte idem canonici emcionis vel pignoris causa ab his qui in partem eiusdem Giraudi sub ipsius dominio predicti portus possessores existunt, quicquam poterint vendicare, prehabito tamen ipsius Gir. vel heredis sui consilio, libere & quiete sibi adquirere & possidere liceat; & cum idem pignus liberabitur quascumque in adquisicione rusticani iuris5 eadem ecclesia expensas fecisse videbitur, cum debita forte plenarie recuperare debebit. Vt igitur ea que predicta sunt firma maneant & inconcussa, & ad quorumlibet calumniancium iniuriam cohercendam si forte ibidem ab aliquo fuerit illata, quod idem Gir. pro posse suo se opponat ita tamen quod guerram vel expensas inde non faciat, ipse & Willelmus de Cruzol frater eius sub iuramento promiserunt; insuper & fideiussores & obsides constituti sunt Petrus Ugonis, Galbertus de Balfre cum ipsis; & si forte super hoc aliqua predictis canonicis ab aliquo inferretur iniuria unde adversus Gir. merito conqueri deberent, ad commonicionem prioris vel alicuius canonici infra Valenciam tamdiu obsidium sub iuramento tenere debent, donec de dampnis sibi illatis condigne sit satifactum (sic). Si vero predictorum aliquem interim mori contigerit, eque idoneus obses vel fideiussor ad commonicionem prioris vel alicuius canonici de Burgo sine mora restitui debet. Quod ut fideliter observetur hec omnia laudavit Agnes uxor Gir. & fideiussores constituti sunt Willelmus Eustorgii, Guinisius de Castro Novo6, Ar. de Castro Boc7. Testes sunt Falco prior, Siebodus, Petrus, Willelmus Aaugis, Boso, Vgo de Pairan, Willelmus de Alexiano. Eapropter supradictis testibus & eorumdem canonicorum scripturis ego plenam adhibens fidem, quod inter eos & ipsum Gir. contractum fuerat confirmavi & robur auctoritatis mee atribui. Facta sunt hec anno ab Incarnacione Domini Mo Co lx.
[A] Texte pris sur l'original, parchemin de 26 lignes, avec sceau de l'évêque Odon sur lemnisque de cuir. Au dos se trouve cet autre titre: Debitum ecclesie Burgi contra Giraudum Basteti de IIIIc sol. Vien. ex causa mutui facti anno Mo Clx,--& cette analyse: Giraudus Basteti obligavit priori & canonicis Sancti Petri de Burgo Valentie totum jus quod habebat in portu Rodani pro CCCC. solidis quos habuit ab ecclesia; & donec solvisset dictos sol. debebant percipere censum pertinens sibi pro parte quam habebat in dicto portu.--Cette charte a été transcrite dans l'Invent. rais., fol. 41, avec la cote no 21.
[1] Odon ou Eudes de Chaponay, second évêque de ce nom (ch. II, n. 2, d'après le Cartulaire de Saint-Chaffre, p. 29), était fils de Gui (Guido) de Chaponay & d'Anne de Beaumont (COLUMBI, Opuscula varia, pp. 256 & 567 sqq.), & oncle de Guillaume de Crussol (ch. IV) & par conséquent de Giraud Bastet, son frère. D'après le P. COLUMBI, Odon, évêque vers 1154, l'était encore en 1188; M. MARION indique: vers 1156--vers 1188. Nous possédons treize chartes inédites de ce prélat: la plus ancienne est de 1158 & la dernière de 1185; nous prouverons (ch. IX, n. 3) que son successeur Falcon siégeait en 1187.--Le sceau d'Odon est à notre connaissance encore appendu à quatre titres; la légende est: ODO·VALENTINVS·EPISCOPVS.
[2] Le P. ANSELME (Hist. généalog., etc., t, III, p. 702 sqq.) a donné une généalogie des seigneurs de Crussol, qu'il ne fait pas remonter au-delà du XIIIe siècle: le Cartulaire de Saint- Pierre du Bourg lui aurait permis d'y ajouter quelques degrés. Giraud (nommé par sobriquet) Bastet, dont la mère est qualifiée de vicomtesse (ch. IV), avait pour oncle l'évêque de Valence Odon, pour frère Guillaume de Crussol (ch. III & IV) & pour femme Agnès (ch. III). Il eut pour descendants Gui & Adalbert, qui apparaissent en 1209, (ch. XVI); Gui vivait encore vers 1224 (ch. XXXIII), & avait pour fils Giraud Bastet (Ier du P. ANSELME) que nous voyons encore en 1233, 38 & 45; Adalbert, auquel son père avait donné ses droits sur le port du Bourg paraît en 1210, 14, 33 & 38. Nous ne pousserons pas plus loin ces détails généalogiques: heureux d'avoir fourni des titres authentiques à ceux qui voudront compléter ou reprendre l'histoire de cette famille (voir encore ch. IV, n. 1). Ses armes, que nous avons trouvées sur deux sceaux appendus à des chartes de 1233 & 1238, étaient: fascé d'or & de sinople de six pièces; la légende porte: S. GIRAVDI BASTET.--Le nom de Bastet se propagea aussi dans la maison de Crussol d'Uzès: le chevalier Pons Bastet, de cette famille, fit en 1190 partie de la troisième croisade; ses armes figurent sous le no 9 des insertions supplémentaires de la galerie des Croisades du musée de Versailles: de gueules à trois bandes d'or.
[3] Il serait difficile d'apprécier la valeur actuelle de cette somme; rappelons seulement que la livre valait à cette époque 18 fr. 443m (table de DERNIS); le sou d'argent avait pour équivalent douze deniers & le sou d'or quarante; enfin, le denier était, deux siècles après Charlemagne, la 124e partie de la livre (ABOT DE BAZINGHEN, Traité des monnoies). Le sou d'or vaudrait, à ce compte, 6 fr. & celui d'argent 1 fr. 784m; les 400 sous dont il s'agit ici, supposés en monnaie d'or, vaudraient, à leur tour, 2400 fr.; somme qui paraît au-dessous de la valeur de la part du port donnée en nantissement à l'église du Bourg par Giraud Bastet. Nous trouvons la preuve de cette conjecture dans la charte XVI: le Chapitre en retirait alors 20 livres de revenu, soit, d'après la valeur de la livre à cette époque (ch. VI, n. 4), 393 fr. 44 c. En supposant le revenu du chapitre à peu près égal à l'intérêt de la somme engagée & l'argent prêté au denier vingt, ces 20 livres auraient valu en capital 7868 fr. 88 c., ce qui rend le sou d'or équivalent à 19 fr. 672m, valeur intrinsèque qu'il est nécessaire de multiplier par le pouvoir de l'argent, pour en connaître la valeur relative à notre époque.--Voir sur la numismatique des archevêques de Vienne: FAURIS DE SAINT-VINCENS, Mémoire sur les monnoies qui ont eu cours en Provence;--TOBIESEN-DUBY, Traité des monnoies des prélats & des barons, t. I, p. 1; -- Mémoires de l'Académie des Inscript. & Belles-Lettres, t. XV, p. 482;--L. FOULQUES, Essai sur l'art monétaire & sur l'origine des hôtels des monnaies de Lyon, Macon & Vienne, 1837;--G. DI SAN QUINTINO, Monete del Xo e del XIo secolo scoperte nei dintorni di Roma; Torino, 1846, p. 20;--Dictionn. de Numismatique & de Sigillographie religieuses; Paris, Migne, 1852, col. 1428;--H. MORIN, Numismatique féodale du Dauphinè; Paris, 1854, in- 4o, pp. 1-38, pl. I-IV & XXIII, n. 1;--POEY D'AVANT, Monnaies féodales de la France, 3 vol. in-4o, 1858-1862, t. III, pp. 39-47;--Bulletin de la Société, Ire an., p. 230.
[4] Contraction pour iidem.
[5] Le Lexicon manuale ad script. mediæ & inf. latinitatis ex glossariis Car. Dufresne-Ducangii, Carpentarii, Adelungii & aliorum, Paris, 1858, grand in-8o, ne fait pas mention de cette acception du mot jus. Elle s'applique au liv. III, tit. XLIX, De immunitate ecclesiarium, etc., chap. 3e des Décrétales de Grégoire IX (Corpus iuris canonici, ed. I. Hen. Bochmer, Halæ Magdeb., 1747, in-4o, t. II, col. 617), relatif au droit de chaque église sur les colons de ses terres.
[6] La famille de Châteauneuf-d'Isère (voir ch. XIII, n, 2) sut la bienfaitrice de tous les établissements religieux des environs.
[7] Châteaubourg, en Vivarais (voir ch. XIII, n. 4).
1162.
Carta de gageria quam habet ecclesia de Burgo a Willelmo de Cruzol in portu. de Burgo A.
EGO Willelmus de Cruzol1, cum necessitas mea creditorum suffragium me cogeret implorare, urgenti necessitati mee consulere volens, quicquid iuris habere videbar in portu de Burgo, prehabita consilii deliberacione, pro D. C. solidis2 Viennensis monete domno Falconi priori de Burgo & ceteris eiusdem loci canonicis presentibus & futuris, cum matris mee vicecomitisse consilio & assensu, pignori obligavi: ita tamen quod quandocumque pignus huiusmodi fuerit michi vel heredi meo redimendi facultas, postquam idem canonici annualem censum cum integritate receperint & debite sortis plenariam solucionem habuerint, ius proprietatis quod in eodem portu ad me spectare dinoscitur, libere & quiete meos vel heredis mei redigatur in usus. Si vero predicta moneta tunc temporis videretur aliquatenus deteriorata, de pacto talem sibi teneor facere recompensacionem quod ecclesia predicta indemnis per omnia conservetur. Preterea taliter inter nos ego & ipsi convenimus, ut si forte ab his qui nomine meo ibidem possessores existunt, emcionis vel pignoris causa, bona fide & iusto titulo eam quam ibidem partem habere videntur, eadem ecclesia poterit adhipisci, prehabito tamen mecum vel cum herede meo consilio, sibi vendicare liceat & possidere; & cum idem liberabitur pignus, quascumque in adquisicione rusticani iuris expensas idem canonici fecisse noscuntur, cum debita sorte plenarie recuperare debebunt, Vt igitur ea que predicta sunt a me fideliter & efficaciter observentur, & si forte calumnia vel iniuria aliqua super hoc ab aliquo sibi illata fuerit, quod sine guerre & expensarum incommodo me pro posse meo opponam, sub iuramento ego & Ar. de Aj & Oliverius de Montaisone promisimus & obsides & fideiussores nos inde constituimus; ita tamen quod quandocumque idem canonici de illata super hoc sibi iniuria merito conqueri poterint, nos infra castrum de Cruzol tamdiu obsidium tenere debemus donec condigne sibi sit satifactum. Ad maiorem huius rei constanciam domnum Odonem Valentinum episcopum avunculum meum, in cuius presencia hec omnia facta noscuntur, fideiussorem constitui, quem instanter rogavi quatenus sigilli sui munimine presentem cartam corroboraret. Item obsides & fideiussores constitui Guienisium de Castro Novo, Vgonem d'Aj, Bo. de Bolzanis, Vmber. de Castro Novo, Vmber. de Castro Boc, Ar. de Castro Boc, sub tali scilicet condicione quod si quis de predictis obses vel fideiussor interim decesserit, ad commonicionem prioris vel alicuius canonici de Burgo eque idoneus infra mensem sibi restituatur. Facta sunt hec anno ab Incarnacione Domini Mo Co lxo ijo.
[A] Texte tiré de l'original, parchemin de 24 lig., portant sur le dos cet autre titre: Debitum ecclesie Burgi contra Guillelmum de Cruceolo de vc sol. Vien. causa mutui facti anno mo clxij; avec cette analyse: Willelmus de Cruzol pro sua necessitate tradidit in gageriam sive in pignus domno Falconi priori & ceteris canonicis Sancti Petri totum jus quod habebat in portu Rodani pro Vc. solidis monete Vienn. tenendi & annuatim percipiendi fructus dicti juris donec redimeret vel ejus heredes illud jus quod habebat in dicto portu.
[1] Guillaume de Crussol était frère de Giraud Bastet (ch. III, n. 2). Un autre Guillaume (son fils ou petit-fils) paraît en 1210 (ch. XVII); sa femme s'appellait Vassalde (ch. XXI); ils avaient un fils Rainaud & une fille dont on ne sait pas le nom (ibid.). Un Guillaume de Crussol figure encore comme témoin en 1238 (ch. XXXVI), etc.
[2] Ces 600 sous en or auraient valu (ch. III, n. 4) à cette époque 3600 fr.; en 1210 la portion du port pour laquelle elle avait été engagée rapportait 30 livres Viennoise de revenu, soit 590 fr. 16 c., ou un capital de 11803 fr. 20 c.
1164-82.
De protectione Odonis episcopi A.
ODO Dei gracia Valentinus dictus episcopus, karissimo in Xpisto & venerabili filio suo Guigoni Sancti Petri de Burgo reverendo priori & ceteris eiusdem ecclesie canonicis presentibus & futuris, in perpetuum. Cum omnibus ecclesiis iuridictioni nostre subiectis ex officio nobis iniuncto iura sua tueri & integra conservare & earum paci & tranquillitati in posterum providere debeamus, specialiter eas fovere & earundem utilitatibus & incrementis totis nos providere viribus oportet, que digniores Deo inter ceteras exibent famulatus, & nobis specialius adherere noscuntur, Eapropter, dilecti in Domino filii, utilitati & paci vestre in posterum providentes, quecumque predia, quascumque possessiones sive redditus, nomine emcionis vel pignoris, seu fidelium beneficiis vel quibuslibet aliis modis, ecclesia vestra tam per se quam per alios inpresenciarum iuste & quiete tenere vel possidere videtur, vel in futurum Deo propicio canonice poterit adhipisci, nos illa qua fungimur auctoritate confirmamus vobis & in perpetuum vestris usibus profutura concedimus. Addicientes quod si qua secularis persona eadem bona sive res vestras vobis auferre vel diminuere, vel vobis invitis contrectare vel turbare presumpserit, secundo terciove commonita si ab iniuria desistere noluerit & super illatis dampnis eidem ecclesie non satifecerit, Omnipotentis Dei & ecclesie Valentine & nostram indignacionem incurrat, & a sacra communione Corporis & Sanguinis Domini, dum in sua nequicia perseveraverit, prorsus alienus existat. Cuntis (sic) autem ibidem iura sua servantibus sit pax & iretribucio a Deo in eternum & in seculum seculi. Amen.--Hec autem volumus firmiter observari, salva tamen reverencia & auctoritate pontificali1.
[A] Transcription de l'original, parchemin de 17 lig.; sur le dos nous lisons ce titre plus détaillé: Confirmatio domni Odonis episcopi Valentini facta ecclesie Sancti Petri de Burgo Valentie de omnibus prediis, possessionibus & redditibus aquisitis per dictam ecclesiam & eciam atquirendis,--& cette note: Ecce tempore multo post istam habuimus quamdam aliam ampliorem confirmationem per d. Humbertum episcopum Valen. & d. Humbertum archiepiscopum Vien. factam anno mo ccx, mense septembri (voir ch. XIX). Cette pièce est encore analysée fo 5 vo de l'Invent. rais. & fo 5 vo de son Extrait.
[1] Cette charte-privilége est remarquable par la ressemblance qu'elle affecte avec les grandes bulles des papes; la dernière phrase, d'une écriture différente, devait être suivie de la date & de la souscription.
1183.
[Carta de permutatione ecclesiæ Burgi cum Eustachio præposito Valentiæ]A.
(Habemus unum) instrumentum sive cartam continentem permutationem quam ecclesia Burgi fecit cum Heustachio felicis recordationis præposito Valentiæ1, ex qua ecclesia est multum augmentata in redditibus, cum dominio & decimis de Marisco2, & quod ultra est de candellis & avena exonerata. Data sub anno Domini Mo clxxxiijo. Cujusquidem instrumenti seu cartæ tenor in effectu talis est:
Et primo sequuntur illa quæ idem præpositus dedit ecclesiæ ac perpetuo concessit.--In primis siquidem candelas quas ecclesia solet præposito administrare; item avenam censualem quam percipiebat in mansis qui dabantur ad plantandum vineas.--Item super Sazie vinea sita in montata3: iij solidos4, vj barralia vini censualia.--Item super tenemento Petri Vitelli5: xij denarios census.--Item super tenemento Balborum6: ij panes, ij capones, j gallinam census.--Item super tenemento hominum qui dicuntur Romeracii7: ij panes, ij capones, j gallinam census.--Item super tenemento sito circa claustrum ecclesiæ ab oriente & ab austro a parte cureriæ usque ad portam claustri, cum dominio & bajulatione, videlicet xviij den., iij sestaria avenæ, j sestarium ordei census.--Item concessit ut panes hominum infra hoc spacium habitantium coquantur in furno ecclesiæ.--Item idem præpositus dedit ecclesiæ omne dominium quod habebat in domo, casali & ij8 ortis juxta plateam publicam cureriæ, duo fossata cum congregatione aquarum in eisdem fossatis.--Item totum jus & dominium quod habebat in tenemento fratrum Templi9 juxta tenementum Joannis Glaudus.--Item remisit ecclesiæ decimas de Marisco.--Item jurisdictionem quam habebat in homicidis, traditoribus, adulteris, perjuris & in illis qui de crimine perduellionis convinciebantur hominibus ipsius ecclesiæ.--Item omne jus & dominium quod habebat in hominibus ecclesiæ cum omnibus eorum bonis tam in vita quam in morte, & pariter in domo nomine tenus pauperum quæ Helemosinaria10 dicitur.--Item licitum est tam hominibus ecclesiæ quam præpositi se transferre de una terra ad11 aliam, sed tamen spectabunt ad dominium cujus terram inhabitabunt versa vice.
Et versa vice hæc sunt quæ ecclesia Burgi remisit eidem præposito temporibus perpetuis.--Et primò x tenementa quæ habebat in vico ab alveo cureriæ usque ad domum Confratriæ12, quæ reddunt annis singulis videlicet ix solidos, v denarios censuales.--Item domum, tertiam partem molendini ad arcus condam dicti molendini13 Sancti Maximi & unum mansum apud Avoyanum14.--Item in vico Ferrateriæ15 Valentiæ: v16 solidos censuales.--Hæc omnia Bozonus vicarius17 tradiderat de pignore eidem ecclesiæ pro xxx marcis argenti18 & decem libris.--Item ecclesia præter hæc dedit eidem præposito semel tantum iiijc 1 solidos.
Sane Heustachius præfatus supradictis concessionibus adjecit se plenarie laudasse & quicquid prædecessores sui sive episcopi Valentiæ nomine donationis, permutationis, conventionis sive quolibet alio modo cum ecclesia Sancti Petri contraxerint approbasse.
[A] Cette charte ne nous a été conservée qu'en analyse par l'Invent. rais. fo 3 & son Extrait fo 5. Nous donnons les variantes de ce dernier; le ch. XIX en offre un fragment considérable qui semble textuel.
[1] Voir, sur ce bienfaiteur du Bourg & sur ses prédécesseurs dans la prévôté de Valence et l'abbaye de Saint-Pierre, la Notice historiq. prélim.
[2] L'Invent. rais. donne la version vicieuse de Marista (voir ch. XIX, etc.).--Il y avait à Loriol un prieuré de Saint-Martin de Marisco; à Charpey, une église de Saint-Didier de Maresio, & des quartiers dits du Marais à Alixan & à Montelier.
[3] Var. Montana; on trouvera ailleurs Montaa: de mons, montagne. La haute Montée est le quartier de Pomaret; le coin de la Montée, Saint- Barthélemy, & le coin de la Montée Sur le Fiol, la Tourtelle.
[4] La livre d'argent valait sous Philippe-Auguste 19 fr. 643m (table de DERNIS), & en conséquence le sou 0,982m & le denier 0,081m.
[5] Var. Vitalli.
[6] Var. Balborii.
[7] Var, Romerani.
[8] Var. in.
[9] Les chevaliers du Temple (fratres Templi Salomonis) ont laissé peu de traces de leur établissement à Valence; nous savons qu'ils y possédaient une commanderie sous le titre de saint Émilien: Ponce Willelmi en était procureur en 1197. Nous donnerons les quelques titres que nous avons recueillis sur cette maison en appendice avec ceux des Hospitaliers de Valence & du prieuré de Bonlieu, fondé par Véronique comtesse de Marsanne, & enrichi par le prévôt Eustache, son fils (voir Notice prélim.).
[10] Cet établissement de charité est le plus ancien de Valence dont les titres nous aient donné connaissance: le Cartulaire du Bourg en fait plusieurs fois mention sous diverses dénominations (voir l'Index locorum), & nous fournit la preuve qu'il était sur le territoire & de la dépendance du chapitre de Saint-Pierre.
[11] Var. in.
[12] Confrérie religieuse, appelée dans la ch. XIX confraternitas, dont on ne connaît pas autrement l'existence; elle possédait une maison dans le Bourg.
[13] Var. quod dicitur molendinum....
[14] Avoyan, aux Chanalets.
[15] Var. Ferretariæ, rue des forgerons ou taillandiers.
[16] Var. sex.
[17] Le Cartulaire du Bourg & d'autres documents nous ont fourni les noms de plusieurs des vicaires ou viguiers de l'évêché de Valence.
[18] Le marc d'argent ou moitié de la livre de 16 onces (0,24475 kilog.) avait une valeur intrinsèque de 54 fr. 383m (cf. ch. III, n. 4).
1183.
[Carta de confirmatione Odonis episcopi Valentini]A.
Plane Odo episcopus Valentiæ, assensu Capituli Valentiæ, laudavit & confirmavit quancumque donationem, permutationem & conventionem quas fecit eidem ecclesiæ, sive quencumque contractum quem cum eadem visus est habuisse. Adjiciens etiam quod quæcumque prædecessores fui episcopi, Guigo1, Lambertus2, Humbertus3, Gontardus4, Heustachius5 Bernardus6, & præpositi Valentiæ eisdem episcopis contemporanei, videlicet Gentio7, Arnaldus, Guilhermus & alius Guilhermus, tam in ecclesiis quam in quibuscumque redditibus vel possessionibus, sive quibusilibet aliis modis sub prætextu donationis, permutationis vel alicujus contractus dictæ ecclesiæ concesserunt. Etiam quicquid Bernardus patriarcha Antiochenus8 de consuetudine terræ Sancti Petri attestatus est, sicut in ejus cartolario continetur, eidem ecclesiæ; perpetuo laudavit & confirmavit.
Hoc instrumentum seu carta sigillata (est) sigillis ipsorum dominorum episcopi & præpositi ac etiam Capituli Valentiæ, sub anno Domini Mo clxxxiijo.
[A] Charte dont nous n'avons également qu'une analyse fournie par l'Invent. rais., fo 4 (Cartul., fo CC) & l'Extrait, fo 5.
[1] Gui (Guido), prévôt du Puy, était évêque de Valence en 993 (LABBE, Biblioth. mss., t. II;--cf. COLUMBI. Opusc. var., p. 252). Le Cartulaire de Saint-Barnard (ch. XI, déjà insérée par D. MARTÈNE dans son Thes. nov. anecdot., t. IV, p. 75) nous le montre en 994 autorisant par sa présence la confirmation des priviléges de l'abbaye de Romans par l'archevêque de Vienne Thîbaud.-- Guigues (Guigo ou Vuido) reçut en 1016 du pape Benoît VIII une lettre mise au jour par DUCHESNE(Script, rer. Franc., t. IV, p. 169) & réimprimée dans la Patrolog. lat. (t. CXXXIX. col. 1691); il assista en 1025 au concile d'Anse (LABBE, Concil., t. IX, c. 859).
[2] L'évêque Lambert, frère du comte Aimar (de Valentinois), donna, le 14 mars 1011 (1012 n. st.), le lieu de Saint-Victor près de Valence aux Bénédictins de Saint-Chaffre (Cartul. inéd. de cette abbaye, liv, III, p. 24; cf. COLUMBI, ibid.)
[3] La Bibliothèque sacrée & M. MARION, fondés sur l'ancien Gallia Christiana (t. II, col. 1111), parlent d'un Humbert Ier fils de Gui, comte d'Albon, évêque en 991, qui, d'après CATELLAN (p. 217), ne serait autre que Lambert qui précède.-- D'après COLUMBI (ibid., p. 253), Humbert II succéda à Guigues en 1025 & alla à Rome en 1027.
[4] Voir sur l'évêque Gontard, ch. II, n. 2.
[5] Eustache, chanoine du Puy, fut élevé sur le siége do Valence en 1111 (ODON DE GISSEY, Discours historique de la très-anc. dévotion de N. D. du Puy en Velay; Lyon, 1620, in-12, liv. X, ch. i3). En 1134 il assista à l'absolution du dauphin Guigues par le légat Hugues (Cartul. de Saint-Barnard, ch. 285, déjà publiée par D. MARTÈNE, Thes. nov. anecdot., t. I, p. 380;--cf. COLUMBI, Opusc. var., p. 253). La lettre que lui adresse l'abbé de Clairvaux (S. BERNARDI epist, 185) produisit-elle son effet? il donna, comme évêque & comte de Valence, exemption des droits de leyde à l'abbaye de Léoncel, fondée en 1137. Il eut pour successeur Saint Jean Ier.
[6] Bernard, placé communément en 1154, confirma les priviléges accordés par ses prédécesseurs aux moines do Léoncel, par une charte sans date (COLUMBI. Opusc. var., p. 256).
[7] Var. Gerutio.
[8] Bernard, natif de Valence en Dauphiné, fut d'abord chapelain de l'évêque du Puy Adhémar, dis de Monteil, frère de Lambert- François de Royans (Cartul. de Saint-Barnard, ch. 169), légat du pape à la première croisade: nommé à l'évêché d'Arthasie en Syrie (non Arta en Épire, comme le dit CATALLAN, op. cit., p. 232); il fut transféré, au mois de juin 1100, au siége patriarchal d'Antioche qu'il occupa 36 ans, & mourut l'an 1135 (Art de vérifier les dates, édit. Migne. col. 583).
1184-7.
[Carta Eustachii præpositi Valentiæ]A.
Item (habemus) quandam aliam cartam incipientem: Ego Heustachius, & finientem: munivit; nullamque datam habentem, partim continentem sine alia re contenta in carta supra proxime mentionata1.
[A] Extrait tiré de l'Invent. rais., fo 4 vo (Cartul., fo CCI).
[1] Voir ch. VI.
1188.
[Carta de donatione et confirmatione Eustachii]A.
(Habemus) quandam cartam seu instrumentum continentem donationem & deinde confirmationem quas fecit ecclesiæ præfatus Heustachius præpositus & abbas inclytæ recordationis, ultra alia contenta in altera carta supra proxime mentionata.
Primo dedit tenementum Bozonis de Burgo, quod idem præpositus acquisierat de suo amendo ab heredibus ipsius Bozonis, feudatariis suis & etiam omne jus & dominium quod in eodem tenemento habebat.--Item omne jus & dominium quod habebat a dicta domo Bozonis usque ad furnum abbatis, ut claudit cymiterium parte occidentali, & a furno parte orientali terminatum ante portam ecclesiæ.--Item ecclesiam Sancti Apollinaris1 una cum dominio sitam juxta Rodanum cum suis pertinentiis.- -Item ut liceat canonicis vendere bannum2 duobus mensibus julio & augusto.--Item si quid hactenus ecclesia habuerit a feudatariis ipsius præpositi confirmavit.--Item & si quid in futurum ab eisdem acquisierit, aut ipsi Deo inspirante aliquid ecclesiæ dederint, authorizavit ad licentiam retinendi vel saltem post appellationem suam infra duorum annorum spatium vendendi.
Verum hanc cartam sive donationem Falco episcopus Valentiæ3 & etiam idem præpositus per impressionem sigillorum suorum confirmaverunt, anno Mo clxxxviijo.
[A] Extrait tiré de l'Invent. rais., fo 5 (Cartul., fo CCII); il est suivi de l'indication suivante:
Est autem verum quod Ecclesia habet unam copiam hujus cartæ sub sigillis B. Archiepiscopi Ebredunensis & P. succentoris Parisiensis4.
[1] Cette église, située près et au-delà du Rhône (ch. XIII) en Vivarais, était primitivement du fief de l'abbé du Bourg. Ponce Galatei, qui la détenait injustement, la restitua à l'église de Saint-Pierre de son propre mouvement, de judicio anime sue (ch. XIX).
[2] Banvin, privilége du seigneur du fief de vendre son vin privativement à tout autre.
[3] Les historiens de l'église de Valence font partir de 1189 le pontificat de Falcon ou Falques, & mettent sa mort le 2 janvier 1199, d'après le nécrologe de Saint-Ruf: ces deux dates sont inexactes. Nous possédons une dizaine de chartes inédites de cet évêque, outre celles où il ne figure que par l'apposition de son sceau: sur ce nombre trois sont de l'année 1188, secundo anno pontificatus ipsius, dit l'une d'elles; 1197 était la dixième: son élection date donc de 1187. D'autre part, M. GIRAUD a publié en facsimile (Essai histor., 1re p., p. 236) une charte de cet évêque datée du 3 des calendes de février 1199 (30 janvier 1200, n. st.), XIo anno pontificatus ipsius: en aucun cas il ne peut être mort le 2 janvier 1199.
[4] Voir ch. I, n. 10 & 11.
28 décembre 1189.
[Bulla confirmationis Clementis III papæ]A.
(Habemus) Bullam Clementis papæ III confirmantem omnia in dicta bulla Alexandri papæ II1 contenta, adjiciens etiam istam clausulam de sepulturis, inquiens:
PROHIBEMUS etiam ne parrochianos vestros quisquam ad sepulturam seu conversionem, nisi salvo iure ecclesie vestre, recipere audeat aut retinere2.
Decrevit ergo ut si quis hoc infringerit, indignationem Dei & beatorum Apostolorum Petri & Pauli ejusque se noverit incursurum. Datum Romæ apud Sanctum Petrum, Vo kalendas januarii, pontificatus sui anno iijo 3.
[A] Analyse & extrait tirés de l'Invent. rais., fo 2 vo (Cartul., fo CCV).
[1] Voir ch. II.
[2] Le pape confirme à l'église du Bourg deux anciens droits. Tous les fidèles ont la faculté de choisir le lieu de leur sépulture (Decretal. Greg., lib. III, tit. XXVIII, de sepulturis, cap. I sqq.: Corp. Iur. can, t. II, col. 510); mais il est juste que celui qui veut être enterré hors de sa paroisse acquitte la dette de reconnaissance qu'il a contractée envers l'église qui a pris soin spirituel de lui: c'est ce qu'on appelle la quarte funéraire ou canonique (ibid., cap. 8, ubi supra, c. 513). D'autre part: qui convertitur ad monasterium medietatem bonorum quæ pro anima sua disposuit, tenetur relinquere ecclesiæ parrochiali (ibid. cap. 2, summ., c. 511).
[3] Clément III fut élu pape à Pise le 19 déc. 1187, & sacré le lendemain. Nous le trouvons au palais de Latran le 25 nov. 1189 & le 6 février 1190.
1191.
De compositione facta inter ecclesiam Sancti Petri de Burgo et domum sancti Sepulcri A.
NOTUM fit presentibus ac posteris ad quorum notitiam presens scriptura pervenerit, quod orta fuerat controversia inter canonicos ecclesie Sancti Petri de Burgo & fratres Hospitalis sancti Sepulcri1, pro eo quod Burgenses canonici habebant parrochianos & parrochialia2 in domibus que sunt ante domum Hospitalis & in conductitia eiusdem hospitalis familia3: que utique ad plenum habere non poterant. Hinc erat quod pro parrochianis & parrochialibus sepe emergebant calumpnie, sepe oriebantur contentiones & rixe inter Burgenses canonicos & fratres Hospitalis. Vnde ad pacis & concordie stabilem firmitatem habendam in posteros, & ne discordie seminarium iam exorte de festuca truncum adduceret, omnis hec controversia per manum domni Falconis Valentini episcopi, assistentibus sibi Lamberto decano & Eldenone Valentino canonico, amicabili compositione in hunc modum terminata est. Guigo de Sancto Romano Burgensis ecclesie prior & ceteri eiusdem ecclesie canonici, Petrus cantor, Rico de Stella, Desiderius Penchenatz, Willelmus d'Aleisa, Latgerius, Petrus de Montilisio, Umbertus de Belregart, Durantus de Torno, Chatbertus de Cozau, laudaverunt, donaverunt & in perpetuum concesserunt dicti (sic) fratribus Hospitalis ius parrochiale, exceptis decimis in territorio del Muret4, prout clauditur cimiterio Hospitalis & via Romanensi, & via que est super molendinum d'Arcs, & via ab aquilone que ex transverso respondet istis duabus viis. Hoc tamen scito quod Burgenses canonici in pretaxato loco, scilicet del Muret, retinent sibi omnem censum & decimas &, omne ius dominii quod ibidem antea habebant, prout habent in ceteris ecclesie sue rebus, excepto in olchia que est iuxta cimiterium Hospitalis, que se habet ad IIIIor sextariatas terre, & excepto loco in quo erant domus ante domum Hospitalis, sicut clauditur via publica turris d'Aionis5 & via que ducit ad fontem Sancti Petri usque ad alveum: ibi enim non habebat ecclesia Sancti Petri censum nec decimas nec aliquod dominium, nisi ius parrochiale tantum quod plenarie dedit ecclesia Sancti Petri Hospitali. Donant etiam Burgenses canonici & in perpetuum concedunt fratribus Hospitalis sancti Sepulcri, ut eorum capellanus qui in omnibus festis in quibus signa pulsantur duppliciter, in choro Burgensi censualiter matutinali officio & misse maiori interesse debebat, ex nunc in antea libere & quiete remaneat, excepto quod in Ramis Palmarum, & in die Pasche, & in tribus diebus Rogationum, & in die Pentecostes & in festo sancti Apollinaris, isdem capellanus Hospitalis cum suo crucifero in signum subiectionis cum Burgensi processione6 ibit Valentiam, nec licebit ei aliquo modo memorate pactionis terminos transilire; similiter & in die Ascensionis isdem capellanus cum suo crucifero Burgensi processioni intererit: in omnibus his festis accipiens sibi & clerico suo de beneficio Burgensis ecclesie prout accipit corarius & subcorarius7. Sciendum preterea quod canonici ecclesie Sancti Petri de Burgo pro iure parrochiali quod in dictis locis ecclesie sancti Sepulcri concesserunt & pro remissione capellani, ab eadem x. solidos accipient censuales in feria III. Pasche; similiter & III. libras cere in vigilia beatorum Apostolorum Petri & Pauli, quas ibidem iam acceperant a tempore quo Burgensis ecclesia locum in quo constructa est ecclesia sancti Sepulcri concesserat fratribus Hospitalis. Hoc totum laudavit & concessit ex parte Hospitalis Dalmatius, qui tunc temporis erat preceptor per Viennensem episcopatum & Valentinensem, qui etiam sigilli sui impressione presentem paginam roboravit, assistentibus fratribus Petro Garnerii magistro Valentinensi, Bornone de Monteilz, Nicholao capellano, Johanne d'Aiserant, Sysbodo, Ademaro de Cuveira, Pontio d'Ai, Petro Ademart, Blanchino, Nicholao Pairoler, Petro Desiderii. Testes vocati sunt Burgenses clerici: Algisius de sancto Romano, Algisius de sancto Valerio, Willelmus Berengarii, Pontius d'Andaloc, Petrus de Chivo, Willelmus Cellarers, Martinus, Petrus Bosoni, Umbertus de la Balma, Giraldus de Gavaisano, Johannes Cigotz, Umbertus Badola, Petrus de Chaiffa, Poncius Auriols, Petrus Silvio. Vocati sunt etiam laici: Petrus Cellarers, Lambertus de sancto Nazario, Raimundus Otgerii, Petrus de Salas, Willelmus Guidonis. Acta sunt hec in Burgensi capitulo, assensu Falconis Valentini episcopi, qui presentem paginam sigilli sui auctoritate simul & testimonio confirmavit, pontificatus sui anno IIIIto, sedente in Urbe Clemente papa IIIo. Consequenter ad maiorem firmitatem habendam in posterum auctorizata est presens scriptura impressione sigilli ecclesie Sancti Petri de Burgo. Hoc totum laudavit Bertrandus d'Ameillan prior Sancti Egidii8 & sigilli sui munimine confirmavit, anno Verbi Incarnati Mo Co LXXXXo Io.
[A] Transcription de l'original, charte-partie dont les deux exempl. étaient divisés par les lettres A à Q: le parchemin marqué BBB a 25 lig., les e y sont cédillés; il a eu quatre sceaux dont il ne reste que la trace.
[1] La commanderie des Hospitaliers de Valence (præceptoria Sancti Vincentii prope & extra muros civitatis Valentiæ) consistait en une église & un couvent, où vivaient, sous la conduite d'un commandeur (magister), plusieurs chevaliers, des donats, un sacristain & des soeurs de l'ordre de Saint-Jean de Jérusalem: l'emplacement de l'église lui avait été concédé par l'église du Bourg, qui y réclamait des droits paroissiaux; les bâtiments furent rasés par les troupes du baron des Adrets en 1561. Elle dépendait du précepteur des diocèses de Vienne & Valence. Les souvenirs que cet établissement a laissés sont peu nombreux & épars en divers fonds: nous publierons en appendice les chartes les plus anciennes.
[2] On nommait spécialement parrochialia les sacrements dont l'administration était réservée au curé (parochus).
[3] Serviteurs à gages de la commanderie, ne faisant pas partie de l'ordre.
[4] Muret, quartier sous Château-Mouchet.
[5] Tour d'Aion, dont on fit le nom de la porte de Tourdéon.
[6] Ces processions solennelles, qui réunissaient plusieurs communautés religieuses de Valence, donnèrent lieu à des abus auxquels il fallut remédier; le monastère de Saint-Ruf qui était tenu d'y assister s'en fit plus tard dispenser par le pape Urbain V, ainsi que les prieurés de Saint- Félix & de Saint-Victor de Valence (20 juillet 1365).
[7] Enfant de choeur, non correarius.
[8] Saint-Gilles, monastère de Bénédictins fondé au diocèse de Nîmes vers 514, sous le vocable de Saint Gilles & de Saint Pierre.
Ier avril 1192.
[Bulla Celestini III papæ pro jurisdictione et possessionibus]A.
CELESTINUS episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis Guigoni priori & fratribus Sancti Petri de Burgo Valentie, salutem & apostolicam benedictionem. Ea que a nobis rationabiliter postulantur digno complere debemus affectu, & vota que a rationis tramite non discordant pie sunt & liberaliter admittenda. Eapropter, dilecti in Domino filii, vestris iustis postulationibus grato concurrentes assensu, apostolica vobis auctoritate concedimus, ut si quis de clericis vestris Capitulo suo inobediens fuerit liceat vobis eum quamdiu in contumatia permanserit, per interdicti sententiam & beneficii subtractionem donec resipuerit, appellatione remota punire. Ad hec etiam donationes, concessiones, permutationes & remissiones a Valentinis Episcopis & Abbatibus vestris rationabiliter ecclesie vestre collatas & hactenus observatas, ratas habemus & illibatas vobis precipimus observari. Specialiter quindecim dies banni mensis augusti1, remissionem candelarum & concessionem avene censualis quam percipere solebat Abbas vester in mansis que ad vineas plantandas donantur; decimas etiam in loco qui dicitur Mariscus & iurisdictionem quam habebat in hominibus ecclesie qui de homicidio, adulterio, periurio, proditione & crimine perduellionis rei habebantur, & quod de feodis Abbatum cum eorum assensu ecclesie vestre collatum est a feodatariis: hec omnia vobis sicut iuste & pacifice possidetis, auctoritate apostolica confirmamus & presentis scripti patrocinio communimus. Obeunte vero te nunc eiusdem loci Priore vel tuorum quolibet successorum, nullus ibi qualibet subreptionis astutia seu violentia preponatur, nisi quem fratres communi consensu vel maior pars consilii sanioris secundum Dei timorem & statuta canonum2 duxerint eligendum. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis seu confirmationis infringere vel ei ausu temerario contra ire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem Omnipotentis Dei & beatorum Petri & Pauli Apostolorum eius se noverit incursurum. Datum Laterani, kalendas aprilis, pontificatus nostri anno primo3.
[A] Texte pris sur l'original, coté no 13, parchemin de 20 lig., au bas duquel pendent quelques fils de sole jaune. Plusieurs copies en ont été prises. L'Invent. rais. en contient (fo 10) une analyse (transcrite dans l'Extrait, fo 2), qui en fait sentir l'importance: Bulla Celestini papæ III multum pregnans in verbis substantialibus continens effectualiter sex capita:... de clericis inobedientibus...; confirmatio donationum..., banni...; rursusque confirmavit duas cartas Heustachii præpositi pro ecclesia optimas (ch. VI & IX):... de electione prioris,... comminationes.--Elle est suivie de cette note:
Duo vidimus hujus bullæ habet ecclesia, quorum unum recepit magister Andreas Champelli sub anno Domini Mo CCCo Lxo tertio, prima augusti; aliud vero fecerunt archiepiscopus Ebredunensis & succentor Parisiensis, tamen nullam datam habet.
[1] Cette bulle restreint le droit de banvin, accordé en juillet & août par le prévôt Eustache (ch. IX).
[2] Cap. 21, tit. VI, de electione & electi potestate, lib. I Décret. Greg. (Corp. Iur. can., t. II, c. 51-2).
[3] Célestin III fut élu pape le 30 mars & sacré le 14 avril 1191. Le jour même de la date de cette bulle, il adressa de Latran à l'archevêque de Vienne une lettre en faveur des Chartreux (Privil. ord. Carthus., fo 3b).
3 avril 1192.
[Bulla Celestini III de ecclesiis et juribus parrochialibus]A.
Vidimus Bullæ Celestini papæ tertii qui in alia præcedenti multa bona ecclesiæ Sancti Petri de Burgo fecit, etiam plurima alia bona fecit eidem ecclesiæ in sequenti Bulla.
In primis eandem ecclesiam Burgi sub protectione sua suscepit.--Item statuit quod omnes possessiones & quæcumque alia bona quæ eadem ecclesia in præsentiarum possidet aut in futurum possit adipisci priori & canonicis Burgi successoribusque suis illibata permaneant; in quibus hæc duxit exprimenda: præfatam ecclesiam Burgi, cum decimis, possessionibus & aliis pertinentiis; ecclesiam Sancti Thomæ1, ecclesiam Sancti Andreæ apud Castrum Novum Isaræ2, ecclesiam Sanctæ Mariæ de Marnaudo3, ecclesiam Sancti Joannis Castribuxi4, capellam Sancti Petri Castribuxi, capellam Sancti Nicolai Roche5, ecclesiam Sancti Georgii6, ecclesiam Sancti Saturnini7, ecclesiam Sancti Petri de Juvet8, ecclesiam Sancti Apollinaris extra Rodanum9, ecclesiam Sancti Marcelli de Javeysano10, ecclesiam Sanctæ Mariæ de Colombario11, domum Helemosinæ Burgi12; & tertiam partem lesdæ 13 carnium in macello Valentiæ, & totam lesdam carnium in macello Burgi. Libertates quoque & immunitates concessas, antiquas consuetudines hactenus observatas habuit ratas & perpetuo illibatas permanere voluit.-- Item interdixit ne aliquis constituat ecclesiam aut oratorium infra terminos parrochiarum ipsorum prioris & canonicorum.--Item ... interdictum ... (sic).--Item sepulturam quoque Burgi liberam esse decrevit.--Item statuit quod nullus ad sepulturam parrochianos Burgi admittat, nisi salva priori & canonicis in testamento canonica portione14.-- Item quod moriente priore Burgi, nullus alius ibi præponatur nisi quem canonici duxerint eligendum.--Item decrevit quod nemo ecclesiam Burgi turbet aut ejus possessiones auferat & ablatas retineat.
Postremo dedit omni creaturæ maledictionem contravenienti contra hanc constitutionem. Datum Lateranen., iijo nonas aprilis, indictione decima, Incarnationis Dominicæ anno millesimo centesimo nonagesimo secundo, pontificatus vero domini Celestini papæ tertii anno primo.
[A] Extrait tiré de l'Invent. rais., fo 9: il a été fait sur un vidimus, ce qui fait croire que l'original était perdu. On reconnaît à la formule de la date que c'était une bulle solennelle; elle est précieuse pour les indications qu'elle donne sur les anciennes dépendances de l'église du Bourg.
[1] Saint-Thomas: d'après M. Lacroix, qui a bien voulu nous aider de ses lumières pour la partie géographique, cette église devait se trouver, comme la suivante, à Châteauneuf-d'Isère.
[2] Châteauneuf-d'Isère, canton du Bourg-de-Péage; ce lieu reconnaît actuellement pour patron Saint Thomas, & on honore comme secondaires saint Hugues & saint Roch.
[3] L'église de Sainte-Marie de Marnau figure dans une charte du commencement du XIIIe siècle, par laquelle Humbert de Châteaubourg lui donne divers revenus super portum Confluentis (Cartul. de Saint-Félix); elle était située près du confluent de l'Isère & du Rhône.
[4] Châteaubourg en Vivarais faisait avant la Révolution partie du diocèse de Valence, archiprêtré de Saint-Sylvestre; il continua même après l'union du chapitre du Bourg à celui de Saint-Apollinaire d'être sous le patronage de la manse de Saint-Pierre: la chapelle dédiée à saint Pierre n'est mentionnée dans aucun rôle.
[5] Il doit s'agir ici de la Roche-de-Glun, à 7 kilom. de Valence, quoique le pouillé de 1548 & celui de 1729 ne fassent mention d'aucune chapelle dédiée à saint Nicolas dans cette paroisse.
[6] Saint-Georges en Vivarais, dans l'archiprêtré de Saint-Sylvestre (dioc. de Valence); le prieur de ce lieu est taxé aux décimes de 1548 pour 46 livres.--Notons qu'un hameau de ce nom, entre la Roche-de-Glun & Tain, est surmonté d'une croix, dans la carte de Cassini.
[7] Il existait trois paroisses du nom de Saint-Sorlin au diocèse de Vienne; dans celui de Valence, Eymeu avait aussi pour vocable saint Saturnin; cependant cette localité paraît avoir été sur une des rives du Rhône.
[8] Saint-Pierre de Juvet ou Juivet figure dans des lièves du XVIe & du XVIIe siècles, comme faisant partie du mandement de Durtail; il était entre cette localité & Cornas.
[9] Voir ch. IX, n. 1.
[10] Javeysans, d'après les lièves indiquées, se trouvait près de Saint-Marcel-lès-Valence (voir encore ch. XLI).
[11] Quoique Colombier-le-Jeune en Vivarais (Columbarium Juvenis, ex parte Regni), dans l'archiprêtré de Saint- Sylvestre, fut, en effet, sous le vocable de la sainte Vierge, nous opinons à croire qu'il s'agit ici de Notre-Dame-du-Colombier (ecclesia sanctæ Mariæ de Colombario), qui fut inféodée en 1201, avec ses terres, censes, décimes & droits paroissiaux, aux religieuses Cisterciennes de Vernaison par les chanoines du Bourg.
[12] Voir ch. VI, n. 12.
[13] Droits prélevés sur les boucheries de Valence et du Bourg.
[14] Voir sur la portion canonique ou quarte funéraire, ch. X, n. 2.
décembre 1192.
[Carta Falconis episcopi Valentini] de privilegio portus A.
SICUT ea que congruunt rationi & temporum antiquitate corroborantur, in sua debent stabilitate servari, sic nove adinventiones que contra ius emerserint & pristinam consuetudinem impedire videntur, de iure sunt resecande. Eapropter ego Falco, Dei gratia Valentinus episcopus, per presentem cartam sigillo meo signatam tam ad presencium quam futurorum noticiam transmittere dignum duxi, quod cum ecclesia Sancti Petri de Burgo, & Bernardus de Belregart1 & participes sui qui nomine eiusdem ecclesie portum de Burgo tenent, adversus quosdam navigatores in confinio Rodani constitutos iustam satis querelam proponerent, eo quod preter solitum ad hominum & lignorum & aliarum plurium rerum multitudinem asportandam, navigia plus debito magna parantes, eiusdem portus sibi redditus usurpare; tandem bone opinionis viris ascitis, ex eorum testimonio instructus, pretaxatam querimoniam terminare & ei debitum finem imponere cum consilii maturitate curavi. Quoniam igitur cum dampno alterius nemo locupletari debet2, idcirco decerno & sub pena v. solidorum & dimidii statuo & statuendo prohibeo, ne quispiam de supradictis navigatoribus lucri causa navigium teneat, unde eiusdem portus aliquatenus iura debita minuantur. De cetero piscatoribus interdico, ut non alia navigia teneant nisi ea cum quibus soliti sunt piscari, in quibus non ultra quam v. vel vi.3 homines, non quadrupedia, non setam, neque mel, neque aliquarum rerum sarcinas duas, non Lombardos4, neque Limina Sanctorum5 petentes vel ab eis redeuntes, neque merces portantes recipere presumant, nec a partibus medianorum asportare ligna vel aliqua talia que superius prohibentur. Sustineo tamen ut si quando Rodanum transire voluerint, & lignorum vel carbonum vel cinerum sarcinulam vel fructus arborum aliquis portans advenerit, in navigio suo recipere liceat. Volo iterum ut idem portus ius suum in omnibus & per omnia solitam habeat libertatem. Preterea concedo ut a loco qui dicitur mansus Saramannorum usque ad ingressum medianorum, naute eiusdem portus ius & potestatem utrobique habeant applicandi & faciendi quicquid a[d] usus suos necesse fuerit. Et si forte ventorum vel aquarum impetus navem vel navigia eiusdem portus sic impulerit ut aliquis inde dampnum sustineat, non statim eisdem nautis penam inferat, set pro mandato meo satisfactionem recipiat. Facta sunt hec anno ab Incarnatione Domini Mo Co XCo IJo, mense decembri, in aula pontificali. Testes sunt: Pe. de Torno, Cs Si Ri 6, Dur. de Torno, L. baiulus, W. de Alexiano, Po. de Andalosco presbiter, Pe. de Chaissa clericus, W. nepos Ber. de Belregart, Vincencius piscator, Bontosus 7de Segularia, Bontosus Raiacia, Salvaniacus, Desiderius, piscatores.
Ego Jacobus domni episcopi notarius8, quinto anno pontificatus ipsius, presentem cartam mandato eius scripsi.
[A] Texte tiré de l'original, coté no 35, parchemin de 23 lig., avec fragment du sceau de l'évêque Falcon, pendant sur lemnisque. Le dos contient cette note: Litera portus Rodani, continens quod nemini liceat tenere navigium in confinationibus portus Rodani causa lucri, unde aliquathenus jura dicti portus minuantur; item quamvis piscatoribus liceat tenere naviculas pro usu piscandi tantum, tamen non debent recipere, etc.--Cette charte fut vidimée le 6 mars 1312 par Jean d'Annonay, official de Valence.
[1] Bernard de Beauregard tenait en fief la totalité du port du Rhône à Valence, savoir: la moitié de l'église du Bourg (ch. XIV), un quart d'Adalbert de Crussol (ch. XX) & le restant de Guillaume de Crussol (ch. XXI); il fit par motif de piété donation de la moitié du villenage qu'il y avait au chapitre de Saint-Pierre (ibid.). Sur sa femme Sazie, qui s'associa à ses libéralités, voir ch. XX, n. 3.--Un Humbert de Beauregart, chanoine du Bourg, a déjà figuré comme témoin en 1191 (ch. XI); un membre de la même famille, Pierre, l'était en 1223 (ch. XXXII); la même année, un Guillaume de Beauregart est qualifié junior miles (ibid.).
[2] Règle de droit naturel formulée par le pape Benoit VIII & insérée au titre de Regulis juris, no 48 (Sexti Decret., Corp. Iur. can., t. II, col. 1039).
[3] L'original porta, croyons-nous, primitivement: vi. vel vij.
[4] Marchands Lombards, appelés dans d'autres chartes Italici.
[5] Suppléer apostolorum ou locorum. Nos chartes offrent plusieurs exemples de pèlerinages.
[6] Ces initiales doivent signifier: canonicus Sancti Rufi; & les autres: Durandus, Lantelmus (ch. XVI); Willelmus, Pontius, Petrus, etc.
[7] L'abréviation qui fuit l'n de Bontosus demanderait pour lecture régulière: Bonustosus.
[8] Ce notaire fut à la tête de la chancellerie épiscopale de Valence sous Falques & Humbert; il apparaît en 1188 & produit un grand nombre d'actes d'une rédaction remarquable pour l'époque, jusqu'en 1220.
8 mars 1207.
Compositio duorum litigantium A.
NE res gesta processu temporis revocetur in dubium, scripturarum solet apicibus commendari. Eapropter cum inter Salvaignetum & Covenent uxorem Petri Correia controversie mote fuissent super quibusdam rebus que quondam fuerunt Ricarde uxoris Salvaigneti, videlicet tercia parte portus & domo quadam & vinea; & hec omnia Covenenz, mortuo ipsius Ricarde filio in pupillari etate, ad se pertinere dicebat racione consuetudinis que in civitate Valencia habetur1, eo quod predicta Ricarda in tercio gradu consanguinitatis sibi coniuncta fuisset; & econtra Salvaignetus omnia supradicta sibi defenderet, tum ex eo quod hereditas filii sui ad eum pertinere debebat nulla obstante consuetudine, tum etiam quod Sazia uxor Bernardi de Belreguart uxori sue proximiore gradu parentele coniuncta fuerat: attestationibus hinc inde receptis & cognitis tandem ad pacem & concordiam sunt deducte. In primis prefata Covenenz de consensu & voluntate mariti sui Petri Correia, & Salvaignetus & Sazia uxor Bernardi de Belreguart de voluntate ipsius, compromiserunt super predictis controversiis se stare mandato & voluntati domni Jarentonis prioris de Burgo, & sibi fideiussores idoneos prestiterunt, Covenenz Ademarum Alamanni, Salvaignetus Bernardum de Belreguart, Sazia Petrum Cellerarii, ut quicquid ab ipso vel ab alio ipsius nomine diceretur ratum & firmum inter ipsos permaneret, & se observaturos in perpetuum sacramento prestito promiserunt. Ea propter supradicte controversie a domno Jarentone priore, de consilio Petri vicarii & magistri Ugonis & W. Arnaudi qui sibi asistebant, sopite sunt in hunc modum: Sazia terciam partem portus, super quam questio mota fuerat, iure perpetuo habere debet & possidere absque omni contradictione predictorum Salvaigneti & Covenent & suorum decetero successorum, ut nichil iuris, nichil requisitionis in predicto portu habeant, nec aliquam deinceps moveant questionem; prefata Covenenz domum habere debet, absque omni contradictione Sazie & Salvaigneti, & Sazia uxor Bernardi de Belreguart vij. libras & dimidiam in octabis Resurrectionis Domini sibi solvere tenetur; Salvaignetus vineam habeat & quiete possideat, & utraque predictarum Sazia & Covenenz L. solidos in eisdem octabis sibi solvat. Hec autem composicio, prout superius in singulis capitulis est expressa, sub religione sacramenti prestiti & fideiussorum satisdatione inviolabiliter iussa est observari, ut nullo iure, nulla racione ab aliqua parcium valeat retractari in tempore subsequenti. Acta fuerunt hec anno ab Incarnatione Domini Mo CCo VIIo, viijo ydus marcii, in camera ipsius Jarentonis prioris, testibus intervenientibus: Chatberto, Vmberto, Johanne de Tolosa, Poncio d'Andalosc, Petro Cellerarii, bono homine Mauricii, Raimundo de Platea, W. Ioram, Juvene Guarnerii, Ademaro Alamanni, Petro Correia, Bernardo de Belreguart, Raimundo Vitale. Insuper ad perennem rei memoriam & ne presens factum valeat vacillare, de consensu & voluntate canonicorum Sancti Petri, presens carta sigilli Sancti Petri firmo munimine insignita est.
[A] Texte tiré de son original, parch. de 23 lig., avec le sceau du Bourg encore pendant sur cordon. Il porte au revers cette note explicative: Ista litera continet quod tercia pars portus Rodani pertinet Sayzie uxori Bernardi de Belregart, ex presenti pronunciatione facta per dom. Jarentonem priorem Si Petri de Burgo super questione quam habebant de dicto portu & certis aliis bonis retroscriptis, inter voc. Salvaygnetum & Covenent uxorem Petri Correya quibus fuerunt domus & vinea retroscripte adjudicate....
[1] D'après cette coutume valentinoise, l'héritage maternel, à la mort des enfants, retournait à la famille de l'épouse défunte, à l'exclusion du père. Voir sur la jurisprudence actuelle, Code civil, art. 746- 8.
15 avril 1209.
Concordia de portu inter ecclesiam Sancti Petri et Giuidonem ac Aldebertum de Cruceolo A.
NOVERINT universi ad quorum noticiam presens scriptum devenerit quod, inter ecclesiam Sancti Petri de Burgo, & Guidonem de Crucolio & Aldebertum fratrem eius, ad cuius ius pertinebat quicquid pater eorum in portu de Burgo habuerat, ut ex consessione ipsius Guidonis habebatur, super eodem portu de Burgo amicabilis est habita inter ipsos composicio in hunc modum. Canonici ecclesie Sancti Petri proponebant eandem ecclesiam habere plene medietatem dominii in dicto portu, quod ab ipso Aldeberto & Guidone fratre eius in dubium vertebatur. Set hac presenti composicione actum est inter ipsos ut, absque omni contradictione ipsorum & successorum eorum, ecclesia deinceps plenarie habeat in perpetuum medietatem tocius dominii in portu & omnium proventuum que iure dominii obveniunt, scilicet in laudationibus venditionum sive aliorum contractuum, sive in omnibus placitamentis que quocumque modo percipiuntur in portu. Plane, prout nominatus Aldebertus & Guido recognoscebant, ecclesia Sancti Petri habebat in eodem portu ab antiquo xx. & v. solidos censuales; & ipsi dicebant se habere in portu xiji. solidos censuales, & vi. sextarios salis & vi. restes alliorum & vi. restes unionum, & x. denarios pro sotularibus ad opus baiuli, & quartaironem1 unum & dimidium piperis, & unciam & dimidiam cinnamomy2, quod ita esse ex toto ecclesia Sancti Petri non concedebat. Super hoc taliter diffinitum est: ecclesia Sancti Petri iure perpetuo habebit sibi de predictis xiji. solidis iji. denarios, & de predictis vi. sextariis salis quos ipsi se habere dicebant, habebit ecclesia iji. sextarios, & iji. restes alliorum & iii. restes unionum, & de predictis x. denariis qui solebant dari pro sotularibus v. denarios, de cartone3 piperis & dimidio & de uncia cinnamony & dimidia, medietatem per totum. Hec omnia supradicta cum medietate tocius dominii in portu, sicut superius4 expressum est, laudaverunt & concesserunt prefate ecclesie dictus Aldebertus & Guido in perpetuum ut, absque contradictione ipsorum & suorum decetero successorum, prenominata ecclesia supradicta in pace habeat & percipiat. Et hec omnia Aldebertus, ad quem pertinebat quicquid iuris pater ipsius in dicto portu habuerat, iuramento prestito firmiter comprobavit ut a se & successoribus suis perpetuis temporibus inviolabiliter observentur. Verum ecclesia Sancti Petri xx. libras, quas habebat in portu pro gatgeria in parte ipsius Aldeberti, eidem remisit; insuper xijij. libras Valentine monete5 eidem Aldeberto donavit, de quibus Guido ijij. libras habuit & insuper xx. solidos ab ecclesia: & filius eius Geraldus, qui omnia supradicta laudavit in manu Chatberti sacerdotis & canonici & eidem ecclesie extitit fideiussor, xx. solidos habuit ab ecclesia; et Petrus Malleni, qui huius rei extitit mediator, x. solidos habuit ab ecclesia. Et si aliquam querimoniam contra ecclesiam possent proponere Aldebertus & Guido, occasione perceptorum reddituum ex gatgeria, omnimodo finierunt, ita ut decetero nullo modo super hoc ecclesia valeat conveniri ab ipsis vel successoribus eorum. Sciendum etiam quod, de refectione que singulis annis debetur duobus portonariis eiusdem portus, actum est ut in refectione unius hominis medietatem prestet ecclesia, medietatem dictus Aldebertus. Hec autem, prout6 in singulis capitulis sunt expressa, assistentibus huic facto ex parte ecclesie Willelmo Arnaldi, Guigone Bernardi, Bertrando de Stella, Chatberto de Burgo, Willelmo Berengarii, canonicis Sancti Petri, ab utraque parte gratuito sunt recepta; in presentia domini Vmberti Valentini episcopi7 qui, ad preces Aldeberti & Guidonis, supradicta laudavit & concessit ecclesie in perpetuum. Acta sunt hec apud Valentiam in camera domini episcopi inferiori de turre, anno domini Mo CCo VIJIJo. C littera dominicali8, xvij. kalendas maii. Testes interfuerunt Bertrandus de Stella, Willelmus de Bellomonte, magister Vgo Bellicensis, Guigo Bernardi, Willelmus Arnaldi, Chatbertus de Burgo, Willelmus Berengarii, Petrus de Sonna clericus, Bartholomeus baiuli filius, Petrus de Salis, Paganus de Crista, Covidatus, Folco de Crucolio, Petrus Malleni. Insuper ad perhennem rei memoriam, de voluntate utriusque partis, facta est presens carta, sigillo domini Vmberti Valentini episcopi confirmata.
Ego Jacobus domini episcopi notarius, decimo anno pontificatus ipsius, presentem cartam mandato eius scripsi.
[A] Transcription de l'original, parch. de 29 lig. coté xlviii & 20, au bas duquel pendent des fils de soie rouge & verte. Au dos se trouve cette analyse que nous abrégeons:... Que concordia continet in effectu, quod dicta ecclesia habet medietatem dominii portus Rodani & eidem ecclesie pertinet medietas proventuum, que jure dominii obveniunt in laudacionibus vendicionum sive aliorum contractum in placitamentis. Et ultra habet ecclesia in portu.... Que omnia usque hic declarata solebat percipere integraliter dictus Aldebertus ante presentem composicionem; plura alia etiam continentur infra que solvit & remisit ecclesia dictis fratribus & filio dicti Aldeberti & arbitro ipsorum.
[1] Var. de la ch. suiv.: cartaironem.
[2] Var. cynnamomi, cannelle.
[3] Var. cartairone.
[4] Var. supra.
[5] Le document le plus ancien, à notre connaissance, où il soit fait mention de la monnaie Valentinoise, est le Cartulaire de Domène, dans des actes du XIe siècle (ch. 154, 165, etc.); les concessions impériales de Frédéric Ier (1157, 1178, etc.) ne furent donc que la confirmation d'un droit reconnu. Au XIIe siècle, les sous de l'église de Valence étaient reçus indifféremment pour ceux de Die (Cartulaire de cette église, ch. XII de 1145, etc.) & de Vienne (passim): pour les époques postérieures, les chartes qui en font mention font très-nombreuses.--On peut consulter sur la numismatique des évêques de Valence: TOBIESEN DUBY, Traité des monnaies des barons, prélats, etc. de France, 1. I, p. 32;--Revue de Numismatique, année 1836, p, 269, art. de M. Proncis, & an. 1844, p. 429, art. du doctr Long;--Revue du Dauphiné, t. III, p. 58, art. du marquis de Pina; ibid. p. 185. art. de J. Rousset; ibid., p. 246, art. de M. de Longpérier;--Bulletin de la Société de statistique, etc., de la Drôme, 1842, t. IV, p. 71, art. de J. Rousset;--Dictionnaire de Numismatique & de Sigillographie religieuses, éd. Migne, 1852, col. 1421;--Faustin POEY D'AVANT, Monnaies féodales de France, in 4o, t. III.
[6] Add. superius.
[7] Le bienheureux Humbert de Miribel, d'après les divers catalogues des évêques de Valence, succéda en 1200 à Falques & mourut en 1220, le 29 avril, d'après l'obituaire de Saint-Ruf. Les chartes où figure ce prélat sont assez nombreuses; elles ne contredisent en rien les données précédentes: son notaire Jacob ayant pris soin de nous indiquer les années de son pontificat, nous savons, par exemple, que 1209 était la dixième. D'autre part, son successeur Géraud nous apparaît pour la première fois dans une charte du mois de janvier 1220 (1221 n. st.).--Le sceau de l'évêque Humbert le représente vêtu en pontife; il est de forme ogivale, long de 5 cent., & porte en légende: SIGILLVM VMBERTI EPISCOPI VALENCIE.
[8] La lettre dominicale de l'année 1209 était D.
13 février 1210.
[Carta de portu A.
NOVERINT uniuersi ... quod, inter ecclesiam Sancti Petri de Burgo & Willelmum de Cruszolio, super portu de Burgo amicabilis est habita compositio ... (I. 12) contradictione ipsius Willelmi & suorum.... Verum ecclesia Sancti Petri XXX. libras, quas habebat in portu pro gatgeria in parte ipsius Willelmi, eidem Willelmo remisit; insuper & vij. libras Valentine monete eidem Willelmo donavit. Et si.... Sciendum.... Acta fuerunt hec apud Burgum, in camera Willelmi Arnaldi, presentibus canonicis Sancti Petri, scilicet Willelmo Arnaldi & Vmberto tunc temporis procuratoribus, presentibus etiam Chatberto dicto de Burgo, Girberto & Willelmo de Clairiaco capellanis, & Willelmo Berengarii, Willelmo Cellarario, Bernardo de Bello Regardo, Boneto de Gilloscho. Consequenter, ut supradicta omnia maiori gaudeant firmitate & nulla possint in posteros occasione perturbari, dictus Willelmus, in presentia domini Vmberti Valentini episcopi, omnia prout ... recognovit & confirmavit, & promisit se & successores suos bona fide observaturos, Willelmo Arnaldi & Chatberto ex parte ecclesie ibidem assistentibus huic facto; &, ad preces ipsius prenominati Willelmi, dominus episcopus supradicta laudavit prefate ecclesie & in perpetuum confirmavit. Celebrata fuerunt hec apud Valentiam, in fornello inferioris camere domini episcopi, anno domini Mo CCo IXo, mense febroario, C littera dominicali, idus febroarii. Testes affuerunt magister Vgo Bellicensis, Lantelmus baiulus, Willelmus d'Erbes miles, Bernardus mariscalcus, Vmbertus de Druestallo, Bernardus de Bello Regardo. Insuper.... Ego Jacobus ... decimo anno ... scripsi & interfui huic facto.
[A] Cette charte, sauf le nom de Guillaume de Crussol à la place de ceux de Gui & d'Adalbert, ses parents, quelques variantes & la finale que nous donnons, est identique à la précédente: nous avons cru inutile de la reproduire intégralement. L'original parch. a 30 lig., avec cette note au revers: Compositio & concordia facta de portu Rodani, quod medietas dominii pertinet ecclesie tam in laudibus quam placitamentis, & medietas etiam ceparum, alliorum & specierum que percipiuntur ratione dominii dicti portus; item medietas x. denariorum qui dantur pro sotularibus bajuli; item ecclesia & dom. Cruceoli debent comuniter providere in refectione duobus pontoneriis....
5 juillet 1210.
[Confirmatio privilegiorum portus facta per dom. Humbertum episcopum. A
GESTARUM memoriam rerum fideliter scripta servant. Idcirco ego Vmbertus, Dei gratia Valentinus episcopus, tam presentis etatis quam future posteritatis hominibus, notum facere dignum duximus quod, sicut Falco bone memorie predecessor noster Bernardo de Belregart portum de Burgo habere concessit1 ut ea perhenniter gaudeat libertate qua2 in carta sigillo suo munita continetur, nos eidem habere laudamus &, ut illibatum perhenniter maneat, presentem cartam sigilli nostri patrocinio confirmamus. Verum predictus Bernardus pontonarios debet habere fideles qui redditus portus fideliter percipiant & quod a transeuntibus aliquid extorquere non presumant, nisi tantum ea que de iusta consuetudine in eo percipere solent dicti portus possessores, & si in aliquo deliquerint pontonarii, ex quo dictus B. vel sui successores certificati fuerint & infra mensem congrua satisfactione delictum non emendaverint, dictus B. & sui successores de transgressione & delicto tenebuntur: aliter vero prefatus B. nec sui successores a nobis sive a successoribus nostris de delicto pontonariorum nullo modo poterunt conveniri. Hec autem laudacio & confirmatio facta fuit anno Incarnationis Dominice Mo CCo Xo, ijio nonas julii, indictione xiji, currente C littera dominicali, in camera inferiori de turre.
Ego Jacobus domini episcopi notarius, xi. anno pontificatus ipsius, presentem cartam mandato eius scripsi, sedente in Urbe Innocentio papa IIIo, regnante Othone Romanorum imperatore3.
[A] Transcription de l'original, parch. de 11 lig.; au bas pend un fragment de sceau attaché par des fils de soie rouge & jaune. Le dos ajoute au titre: Et ultra continet infra quod punitio pontoneriorum spectat ad [ilios] quorum est portus, & quod infra mensem si invenerit deliquisse pontonarios instituat justiciam.
[1] Voir la concession de l'évêque Falques à Bernard de Beauregard, ch. XIV.
[2] Que ... continetur, serait plus régulier.
[3] Les notes chronologiques sont toutes exactes. Othon IV, rival de Frédéric II, fut empereur du 27 sept. 1209 au 19 mai 1218.
septembre 1210.
[Confirmatio et autorisacio episcopalis et archiepiscopalis omnium donationum, concessionum, remissionum et permutationum ecclesie Burgi, habitarum seu collatarum ab episcopis Valentinis et prepositis Valencie ac abbatibus Burgi A.
UMBERTUS, Dei gratia Valentinus episcopus, dilectis filiis priori & canonicis ecclesie Sancti Petri de Burgo, in perpetuum. Et ius habet & iuris equitas, exaudiantur ut preces petentium, quas commendat & pietas & honestas. Eapropter, dilecti filii, vestris iustis petitionibus annuentes, visis & diligenter inspectis ecclesie vestre auctenticis instrumentis, donationes, remissiones, permutationes, concessiones habitas seu collatas vobis a predecessoribus nostris Valentinis episcopis & ecclesie vestre Burgensis abbatibus, & specialiter ab Heustachio nunc temporis preposito Valentino & abbate Burgensi, vobis dignum duximus plenarie concedendas. De quibus in presentis scripture serie quasdam censuimus exprimendas, videlicet: remissionem candelarum quas in usu abbatis ecclesia vestra solebat expendere, & concessionem avene censualis quam abbas vester in quibusdam mansis & cabannariis percipiebat quam diu sub annuo censu a cultoribus colebantur, in quibus ex quo ad plantandum vineas dantur abbas percipere nichil debet; preterea donationem trium solidorum & iii. asinatarum vini, cum iure & dominio vinee que fuit Sazie apud territorium de Montaa; item concessionem iuris sive dominii in hiis omnibus que Donnos & filii eius vestre ecclesie donaverunt; consequenter & concessionem dominii in quadam domo & quodam casali & duobus ortis iuxta portam publicam inter careriam & fossata, cum congregatione aquarum in eisdem fossatis; similiter & dominium tenementi Fratrum Templi apud Rodanum, iuxta tenementum Iohannis Glanduz; preterea, permutationem, quam abbas vester Heustachius cum Guigone priore & ecclesie vestre canonico visus est habuisse, ratam & firmam inperpetuum volumus observari; quam ne alicui pateat malignandi occasio in futurum presenti scripto dignum duximus adnotandam: «Cum decime in loco qui dicitur Mariscus ad ius abbatis spectarent, necnon homicide, adulteri, traditores, periuri & qui de crimine perduellionis convincebantur ad iurisdictionem ipsius abbatis pertinerent, iam dictas decimas & idem ius sive potestatem quam in talibus exercere solitus fuerat, eidem ecclesie in suis hominibus perpetuis temporibus habenda concessit, ita scilicet quod ius suum in ecclesiam transferens in talibus de cetero super homines ecclesie nullum ius habeat requirendi»; item omnes tam clericorum quam laicorum personas, tam in vita quam in morte, cum omnibus rebus suis mobilibus & immobilibus infra Burgum & extra que ad dominium sive ius ecclesie spectant, & domum nominetenus pauperum que Helemosinaria dicitur, iuxta factam permutationem, ab omnimoda exactione, vexatione, requisitione nomine suo vel successorum vel aliquorum pro ipsis facta, immunia, libera & absoluta perpetuis temporibus omnimodo fieri voluit, ita scilicet quod vel prior Burgensis & eiusdem loci canonici eidem abbati & successoribus suis dederunt & concesserunt x. tenementa que sunt a domo Confraternitatis usque ad careriam, ubi viiii. solidos & v. denarios censuales percipiebant, necnon gatgeriam quam habebant a Bosone vicario infra Burgum & extra, videlicet domum, terciam partem molendini ad Arcus, & unum mansum apud Avojanum, & v. solidos censuales infra Valentiam & quicquid idem Boso comune cum feudotariis habebat: que omnia pro xxx marchis argenti & x. libris eadem ecclesia obligata habebat. Hoc autem de antiqua consuetudine habetur, quod liceat tam hominibus abbatis quam hominibus ecclesie ad terram cuiuscumque voluerint se transferre, & in quacumque domo sive propria sive conducticia mansionem habuerit, ad dominium eius spectet sine querela cuius terram inhabitare videtur; preterea donationem totius tenementi Bosonis de Burgo, quod dictus Heustachius ab heredibus ipsius Bosonis feudotariis suis de suo emendo adquisierat, & quicquid iuris sive dominii abbatis vice videbatur habere in dicto tenemento Bosonis & in aliis domibus adiacentibus quas nunc temporis possident Pe. Cellararius & W. frater eius, & W. Arnaldi & Girbertus canonici, & concessionem ecclesie sancti Apollinaris que sita est prope ripam Rodani, quam Iohannes Galatei feudotarius dicti abbatis, minus iuste possidens, ecclesie Burgensi de iuditio anime sue restituit, & ut bannum duobus mensibus, scilicet iulio & augusto, vobis ibidem vendere liceat: hec omnia ab abbate vestro Heustachio vobis concessa, firma & inconcussa vobis & successoribus vestris, perpetuis temporibus volumus observari; item quicquid a feudotariis dicti abbatis de consensu ipsius, donatione, emptione vel aliomodo in presenti habetis, vobis inperpetuum habere & quiete concedimus possidere; set & si quid ab ipsis feudotariis abbatis in posterum adquisieritis, cum consensu ipsius abbatis vobis liceat retinere, vel si consensus ipsius abbatis non affuerit, saltem post appellationem ipsius infra duorum annorum spatium vobis distrahere liceat vel aliomodo alienare. Hec autem omnia, pro ut superius in singulis capitulis sunt expressa, ut a me & a successoribus meis inviolabiliter observentur & inconcussa permaneant, Ego Vmbertus Valentinus episcopus, assistentibus nobis Bertrando de Stella, Villelmo de Liberone, Villelmo de Bellomonte, canonicis, magistro Vgone clerico, laudo & per impressionem sigilli mei inperpetuum confirmo. Hoc actum fuit apud Valentiam, in domo episcopali, anno Domini Mo CCo Xo, mense septembri, C littera dominicali. Affuerunt autem huic facto, ex parte ecclesie Sancti Petri W. Arnaldi, Vmbertus, Guigo Barnardi, Chatbertus, Girbertus, W. de Clariaco, Johannes de Tholosa. Ad ultimum, ut supradicta statuta maiori gaudeant firmitate & ut in posterum nullorum valeant malitia perturbari, Ego Vmbertus Valentinus episcopus rogavi dominum Vmbertum Viennensem archiepiscopum1, ut predicta omnia plenarie comprobaret & sigilli sui munimine confirmaret. Eapropter Ego Vmbertus Viennensis archiepiscopus, ad preces prefati episcopi & Burgensium canonicorum, consilio A. prioris Silve Benedicte2, Petri sacriste Viennensis & Romanensis3 & Ysmidonis cantoris4, supra scripta omnia, pro ut in superioris scripture serie sunt expressa, approbo, laudo & confirmo, & per impressionem sigilli mei presentem cartam plenissime auctorizo.
Ego Jacobus domini Vmberti episcopi notarius, cum proprii corporis infirmitate prepeditus per me scribere non valerem, magistro Petro scriptori presentem cartam scribendam mandavi, & mandato ipsius domini V. episcopi subscripsi & sigilli sui impressione signavi.
[A] Reproduction de l'original, magnifique parch. de 37 lignes, coté 2; sur le dos est une analyse que nous omettons. Plusieurs copies en ont été prises: celle qui y est jointe commence ainsi: Ambrosius (!)... L'Invent. rais. fo 6 (Cartul. fol. CCIII) en donne le résumé, & montre que cette charte confirme, en les transcrivant en partie, les donations du prévôt Eustache de 1183 & 1188 (ch. VI & IX).
[1] Humbert II, d'abord religieux de la chartreuse de Seillon, était archevêque de Vienne en 1206; il mourut le 19 novembre 1215.
[2] Sylve-Bénite, monastère de Chartreux, fondé près du lac de Paladru en 1116. Le prieur se nommait alors Ainard (Cartul. de St-Barnard, ch. 387).
[3] Pierre d'Arènes (de Arenis) était chanoine de Vienne en 1187 (Cartulaire de l'égl. de Die, ch. 19) & sacristain de Saint-Barnard en 1209 (Cartul. de Romans, ch. 394 & 401).
[4] Ismidon figure comme chantre de Vienne en 1209, dans la ch. 401 du Cartul. de Saint-Barnard.
(6-27) juin 1214.
[De aquirimento portus Rodani [a Bernardo de Belregart] A.
NOVERINT universi ad quorum noticiam presens carta devenerit, quod Bernardus de Belregart dedit ecclesie Sancti Petri de Burgo, pro remedio anime sue, medietatem tocius vilanagii1 quam habebat in portu de Burgo, & in omnibus obventionibus eiusdem portus, pro anniversario suo & ut ab octabis Pasche usque ad festum Omnium Sanctorum, in illis diebus in quibus misse non celebrantur ad terciam2, ex redditu portus consueta beneficia darentur presbitero, diacono & subdiacono qui assisterent ad officium misse ad terciam. Et pari modo uxor eius Sazia3 dedit aliam medietatem ecclesie Sancti Petri de Burgo pro tribus anniversariis, ut ex redditibus eiusdem portus, in anniversario suo & patris sui & matris sue, consueta beneficia tam clericis quam pauperibus darentur.--Post mortem vero Barnardi, Aldebertus de Cruceolo questionem movit contra ecclesiam in prefato portu, proponens quod predictus Barnardus & Sazia tenebant ab eo quartam partem in portu, & pro eadem parte sibi censum prestabant quia erat de suo dominio: & ideo hoc donum non poterant facere ecclesie preter eius assensum. Hec vero discordia ita sopita fuit, quod ecclesia Sancti Petri dedit prefato Aldeberto xiji, libras Viennensis seu Valentine monete quas ei solvit in integrum, & prelibatus Aldebertus laudavit & concessit ecclesie habere & in perpetuum possidere quartam partem portus de Burgo que spectabat ad eius dominium, sicut prius tam predictus Barnardus quam Sazia ab eo possidebant: salvo iure placitamenti in mutacione prioris quando priorem de novo venire contigerit, scilicet duodecim solidorum & dimidii qui eidem Aldeberto prestabuntur vel cuicumque voluerit, & annuo censu qui pro eadem parte sibi prestabitur singulis annis in festo sancti Johannis, scilicet xiji solidos minus tribus denariis, & tribus sextariis salis; & tunc prestabit ecclesie ipse Aldebertus medietatem refectionis unius hominis. In Natali vero Domini, solventur ipsi Aldeberto censualiter tres restes alliorum & tres restes unionum, & quarta pars trium quartaronum piperis, & quarta pars trium unciarum cinnamomi & v. denarii qui prestabantur antiquitus baiulo pro sotularibus. Et hec concessio facta fuit ab Aldeberto Jarentoni priori & canonicis eiusdem ecclesie, tam presentibus quam futuris; & promisit eisdem predictus Aldebertus, obligando omnia bona sua tam presencia quam futura, quod predictam laudacionem ratam & firmam habeant tam ipse quam successores sui, & ipsam ecclesiam semper manuteneant & defendant in predicto portu, si aliquis ecclesie ibidem aliquam contradictionem faceret vel moveret. Et sciendum quod prefatus Aldebertus promisit ecclesie, quod ius suum quod habet in portu nullo modo concederet Hospitali pontis4, nec alicui persone qui (sic) adquireret ad opus pontis, vel burgensi alicui preter ecclesie assensum. Set si alteri persone vellet vendere vel alio modo alienare, prius debet requirere ecclesie voluntatem, & si ei ecclesia tantum dare voluerit quantum alius daret sibi habere poterit, ita ut verum rei precium non augeatur ab ipso Aldeberto vel suis ut ecclesia inde gravetur; similiter & ecclesia non debet ius suum alienare, nisi prius requisita Aldeberti & suorum voluntate: & hoc totum prefatus Aldebertus, sacramento corporaliter a se prestito, promisit se & successores suos observaturos bona fide, prout melius & sanius potest intelligi ab aliquo. Hec autem omnia comprobata fuerunt ab ipso Aldeberto coram domno V. Valentino episcopo, qui ad preces ipsius Aldeberti fideiussor & tutor extitit ecclesie Sancti Petri de Burgo ut supradicta fideliter observentur, & ad rei memoriam habendam in antea huic presenti scripture sigillum suum apponi precepit, mandato prefati Aldeberti, salvo iure sui dominii. Durat autem portus & obvenciones ipsius portus a portu Mure usque al Meias. Acta sunt hec in aula domini V. Valentini pontificis, presentibus canonicis Ber. de Stella, Vmberto de Bel Regart, Girberto, Willelmo de Clairiaco, Johanne de Tholosa, anno Domini Mo CCo XIJIJ, mense junio, feria VIa; testes vocati sunt: Po. de Cleu sacerdos, Johannes de Cornaz, Pe. Girbernz, Vgo Richardi, W. de Alexiano, W. Cellararius, magister Vgo, Po. de Alexiano, magister Petrus, Johannes de Fonte Malo, Pe. de Crest, Stephanus Richardi, Pe. Cellararius, W. Chamarlencs, Guigo Ruffus, filius Ademari de Castro Bucco.
Ego Jacobus domini episcopi notarius, XV. anno pontificatus ipsius, presentem cartam mandato eius scripsi & sigilli sui patrocinio communivi.
[A] Transcription de l'original, parch. de 33 lig., qui porte au dos une analyse que nous abrégeons: Ecclesie Sancti Petri de Burgo Valentie: donatio ei facta per Bern. de Belregart & Saziam ejus uxorem, qui dederunt dicte ecclesie quilibet ipsorum medietatem vilanagii quam habebant in portu Rodani, pro certis anniversariis ibidem faciendis; & postmodum Aldebertus de Cruceolo laudavit & concessit dict. ecclesiam possidere quartam partem dicti portus spectantem ad ejus dominium...: salvo d. Aldeberto in mutacione novi prioris...; sed debet prestare...--La donation que cette charte confirme ne saurait être antérieure à la concession du 5 juil. 1210 (ch. XVIII).
[1] Villenagium, héritage tenu à cens ou à rentes serviles.
[2] Sous la discipline monastique, le jeûne cessait ou devenait moins sévère de Pâques à la Toussaint. les jours de fête, on ne célébrait l'office divin qu'après tierce (vers 9 h.).
[3] Sazie, dont le nom a déjà figuré (ch. XI), vivait encore vers 1224 (ch. XXXIII); son mari Bernard de Beauregard était mort. Les chanoines du Bourg furent fidèles à s'acquitter des anniversaires qu'elle avait fondés en faveur de son père Pierre Martin & de sa mère Garcine; nous avons relevé, au dos d'une ancienne copie de la charte XXII, le mémorial qui en fut inséré dans le Nécrologe de Saint-Pierre:
Eodem die (10 mars), memoria Pe. Martini, cujus filia Sazia dedit huic ecclesie medietatem vilanagii quam habebat in portu, ut in hac die & in die anniversarii sui, & in memoria Garcine matris sue que fit XV. kal. septembris, beneficia clericis & pauperibus inpendantur; & ut idem beneficium, quod fit canonicis his tribus diebus, omnibus sacerdotibus hujus ecclesie tribuatur.
Item, memoria Garcine, cujus filia Sazia dedit huic ecclesie medietatem vilanagii quam habebat in portu, ut in hac die & in die anniversarii, & in memoria patris sui Petri Martini que fit vi. idus mardi, beneficia clericis & pauperibus inpendantur; etc., ut supra.
[4] Romans, Grenoble, Lyon, etc. avaient des hôpitaux établis sur la pile principale de leurs ponts; celui de Valence, construit dans ces conditions, n'est mentionné dans aucune charte antérieure à celle-ci. On peut conjecturer qu'il ne dépendait pas de Saint-Pierre du Bourg, & que le pont n'était point alors complètement terminé.
22 Sept.-26 octobre 1214.
De aquirimento portus Rodani A.
NOVERINT universi..., quod Bernardus de Bel Regart dedit Deo & ecclesie Sancti Petri ... (l.2) Willelmus de Cruçol ... (l.20) Guillelmo censualiter... (l. 27) bona sua universa ... (l.12) d. Vmberto Valentino episcopo ... al Meias. Hoc autem laudavit Rainaudus filius Willelmi & sacramento confirmavit. Hec autem acta sunt in curia episcopali, in camera superiori de turre, anno Incarnationis Dominice Mo CCo XIJIJo, Xo. kalendas octobris, indictione ij, presentibus Bertrando de Stella, Willelmo Arnaudo, V. de Belregart, Girberto canonico, Vgone Richardi, Johanne Raillartz, magistro Vgone, Johanne Bruifeira, Petro Cellarario, A. filio eius, Guigone Ausel, Wo Cellarario, Wo de Grana, Vmberto de Druestal, Arnaudo Ferlai, Wo fratre domus helemosinarie Sancti Petri de Burgo. Procedente tempore in eodem anno, vijo kalendas novembris, in grangia ipsius Willelmi a Guillaran, domina Vassalda uxor sua &. filia eorum hoc totum laudaverunt bona fide & absque dolo, presentibus domno Girberto canonico Sancti Petri de Burgo, Willelmo de Sancto Johanne, Po. de Alexiano, Guigone Freideira.
Ego Jacobus ... xv. anno ... communivi.
[A] Cette charte est la reproduction textuelle de la précédente: le nom seul d'Adalbert de Crussol est remplacé par celui de son frère Guillaume; nous indiquons, cependant, les variantes & les additions. L'original parch. a 31 lig.; on y a ajouté une longue analyse que nous supprimons.
mars 1217.
[Compositio de portu ab Humberto episcopo facta] A.
EGO Vmbertus, Dei gratia Valentinus episcopus, notum facimus universis quod, inter B. de Belregart & Salvanetum ex una parte, & J. Ruellatorem1 & Bo. ex altera, mota fuit controversia coram nobis super portu inferiore ad tegulariam2, que sopita fuit inter eos in hunc modum: J. Ruellator & Bo. in vita sua tantum tenebunt portum ab eis & facient ipsis XX. solidos censuales. Hec compositio probata fuit a Burgensi ecclesia, que tunc obtinebat vilanagium quod dictus B. & uxor eius & Salvanetus in portu habuerant supradicto per Guidonem & W. dominos de Cruszol & Lambertum de Maires3, qui interfuerunt compositioni & dixerunt, prestito sacramento, factam fuisse compositionem sicut superius est expressum. Tandem defuncto Bo., cum Burgensis ecclesia portionem illam quam habebat in portu sibi vendicaret, eo quod assereret ipsum Bo. portionis illius quam ipse tenet habere usum fructum tantum dum viveret, uxor eius & liberi in dubium revocabant; G. vero de Cruszol datus est tutor liberis, & per ipsum & per alios testes fuit hec compositio probata ad plenum. Sane precibus ipsius G. & uxoris Bo., concessit Burgensis ecclesia tenere portum sub eodem censu XX. solidorum liberis & uxori ipsius Bo. ad vitam J. Ruellatoris, qui pari iure & pari modo & pari censu sicut idem Bo, in eodem portu fuerat constitutus; post mortem vero ipsius J. Ruellatoris qui huic compositioni interfuit, neque heredes eius, neque uxor, neque liberi ipsius Bo. neque alius ipsorum nomine aliquid iuris, aliquid rationis in prefato portu sibi poterunt vendicare. Et hoc totum uxor ipsius Bo. sacramento firmavit, & G. de Cruszol tutor liberorum Bo. promisit bona fide, prout melius potest intelligi, quod liberi ipsius Bo. hanc compositionem, que ad commodum ipsorum facta est, ratam & firmam semper teneant & observent, & contra eam nichil iuris opponant. Facta sunt hec apud Valentiam, in nostra presentia, in aula pontificali, anno Domini Mo CCo XVIJo, mense marcio. Interfuerunt autem pro Burgensi ecclesia J. prior, W. [de] Cleriaco, Girbertus, J. de Tolosa, V. baiulus, magister V., B. baiulus, L. de Maires. Ad maiorem autem firmitatem habendam in antea, nos auctoritatem nostram huic facto tribuimus, & presentem cartam sigilli nostri fecimus munimine roborari.
[A] Cette charte ne nous a été conservée que par une copie du notaire Jacob (cf. ch. XIV, n. 8), contenant en outre les ch. XVI & XVII, & sur laquelle on a mis cette note: parum valet, quia sunt copie non tabellionate; elle y occupe 18 lig.
[1] Ce nom semble venir de ruella, petite rue; le Lexicon infimæ latinitatis ne le mentionne pas.
[2] Tegularia,, tullerie, & aussi terre à briques, argile.
[3] La charte de concession de cette partie du port ne nous a pas été conservée.
12 décembre 1219.
[Honorii III papæ rescriptum de juribus præpositi] A.
Rescriptum apostolicum, continens quod prior &canonici Burgi conquerendo monstraverunt Honorio papæ III, quod præpositus Valentiæ injuriabatur eisdem super quodam fossato, præconisatione per villam & aliis rebus. Quocirca papa mandat archiepiscopo Viennensi1, & decano Aniciensi2 & præposito Ulciensi3, quatenus partibus auditis decernerent quod justum esset. Datum Viterbii, ij idus decembris, pontificatus ipsius papæ anno quarto4.
[A] Extrait de l'Invent. rais., fo 12 r0.
[1] L'archevêque de Vienne Jean de Brenin siégeait dès 1218 (ch. originale aux Arch. de l'évêché de Grenoble), & mourut le 17 avril 1266, d'après son épitaphe (LE LIÈVRE, Hist. de l'antiq. & sainct. de la cité de Vienne, p. 371), ou le 18, selon le Nécrologe de Saint-Robert de Cornillon (Biblioth. impér., ms. lat. 5247, fo 88: xiiii).--L'historien CHARVET exprimait le regret de n'avoir jamais pu rencontrer le sceau de ce prélat, dont il croyait tous les exemplaires perdus (op. cit., p. 386); il en eut, à notre connaissance, trois différents, que nous avons rencontrés chacun plusieurs fois:--le plus petit, de forme ovale comme les autres, mesure 4 cent. et 1/2; l'archevêque est représenté en pied, vêtu de ses habits pontificaux, la mitre en tête, la crosse dans la main gauche & la droite en action de bénir le peuple; on lit en légende: : S: IOHIS: ARC/HIEPI: VIENN:;--dans le second, qui a 62 mill., le prélat est assis, revêtu des mêmes ornements; la légende est à peu près semblable:
: STOH'IS: ARCHIEPI/SCOPI: VIENNENSIS:;--le troisième est remarquable: long de 7 cent., il représente le prélat comme dans le précédent; la légende n'est guère différente:
: S IOH'IS: ARCHIEPI/SCOPI. VIENNENSIS:; mais au revers se trouve un contre-scel de 5 cent., qui montre l'archevêque en pied comme dans le Xo 1; il a pour légende:
S: IOH'IS: ARC/HIEP'I: VIENN'.
[2] Le doyen de l'église du Puy était à cette époque Guigues III de Godeto ou Hugues II (Gallia Christiana nova, t. II, c. 742).
[3] Le prévôt d'Oulx (dioc. de Turin) se nommait alors Martin.
[4] Honoré III, sacré le 24 juillet 1216, était à Viterbe du 28 janv. au 28 mai 1220 (D. BRIAL, Rec. des Hist. de France, t. XIX, pp. 692-6). Les sept bulles inédites qui suivent, comme le grand nombre que nous a laissé ce pape, le montrent intervenant avec autant de succès que d'empressement dans toutes les affaires de son temps (cf. Notices & Ext, des mss. de la biblioth. impér., t. XXI, p.163 sqq.).
13 décembre 1219.
[Honorii III papæ commissio de excommunicatione Burgensis ecclesiæ]A.
Commissio per Honorium papam tertium facta archiepiscopo Viennensi, decano Aniciensi & præposito Ulciensi, ad cautelam 1 sententiæ excommunicationis & interdicti in ecclesiam & canonicos Burgi promulgatæ per abbatem de Droe2 & ejus collegas delegatos apostolicos ad instantiam præpositi Valentini, ut audirent causam & terminarent.
Cum olim quæstione mota, inter præpositum Valentiæ ex una & canonicos ecclesiæ Burgi partibus ex altera, super jurisdictione hominum Burgi & super eo quod canonici de negotiis & rebus ecclesiæ inconsulto præposito disponebant, causa fuisset a papa commissa abbati de Droe & ejus collegis. Tandem canonicis Burgi ad papam appellantibus, eandem causam ad ipsum delatam, procuratore præpositi & duobus de dictis canonicis procuratoribus ejusdem ecclesiæ coram papa constitutis, causam commisit cardinali Sancti Angeli qui protulit canonicos habere sufficiens mandatum ad eandem appellationem prosequendam; sed procurator præpositi, asserens eosdem canonicos esse excommunicatos per dictos judices, postulabat procuratores excommunicatorum repelli a procuratione hujusmodi. Ad quod canonici responderunt quod post appellationem ad papam interpositam, ipsi judices in ecclesiam Burgi interdicti & in eos excommunicationis (sententias) temere promulgarant, quibus dicebant se non teneri ex eo quia, cum coram ipsis judicibus fuisset ex parte canonicorum exceptum se non debere conveniri per litteras obtentas, in quibus non fiebat mentio de compromisso concorditer in arbitrium facto super his de quibus inter eos quæstio vertebatur, necnon duos eorumdem judicum esse concanonicos ipsius præpositi, quia eorum exceptiones non admittebant fuerat ad papam appellatum; sed illi, eorum appellatione contempta, contra eos processerunt: quare petebant dictas sententias denunciari irritas; procurator vero præpositi hæc negabat. Igitur papa his intellectis dictos canonicos apud eum constitutos ad cautelam fecit absolvi, mandans archiepiscopo Viennensi, decano Aniciensi & præposito Ulciensi, quatenus relaxatis ad cautelam dictis sententiis excommunicationis & interdicti, & revocato in irritum quicquid post appellationem attentatum, audiant causam & terminent. Datum Viterbii, idus decembris, pontificatus sui anno iiijo.
[A] Extrait de l'Invent. rais., fo 12.
[1] Absolution conditionnelle, dont l'efficacité est soumise à la justification de l'inculpé.
[2] Sic; il doit s'agir de l'abbé de Saint-Jacques de Doüe (Doa), au diocèse du Puy, qui figure dans le Nécrologe de Saint- Robert (ms. fo 59 vo).--L'abbé était alors Ar., peut-être Armand.
23 janvier 1220.
[Bulla Honorii III præposito Burgi jurisdictionem abbatis conferens]A.
HONORIUS, servus servorum Dei episcopus (sic), preposito Valentinensi salutem. Significasti nobis, fili, quod in ecclesia Sancti Petri de Burgo per tuam preposituram abbas existis, sed prior & canonici correctionem tuam contemnunt recipere, de negotiis ecclesie te inconsulto presumunt disponere; unde postulasti ut tibi dignaremur concedere, quod posses contra tales authoritate nostra procedere &, quod archiepiscopo Viennensi & conjudicibus super dispositione ecclesie ab apostolica Sede commissum fuerat, dignaremur revocare. Nos igitur in prefata ecclesia tibi jurisdictionem abbatis plenariam conferentes, & eos qui inobedientiam (sic) abbati debitam tibi negaverint exhibere, & tuo assensu non habito de negotiis ecclesie presumpserint disponere, per censuram ecclesiasticam compescendo. Sane ne prior & canonici de negotiis ecclesie de cetero te inconsulto disponant, id quod archiepiscopo Viennensi & conjudicibus suis super dispositione ecclesie commisimus, revocamus. Datum Viterbii, Xo kalendas februarii, pontificatus nostri anno quarto.
[A] Texte un peu altéré, conservé dans l'Invent. rais. fo 11 ro, où il est précédé de ce titre: Concessio per Honorium papam tertium facta præposito Valentiæ, qui eidem contulit in ecclesia Burgi jurisdictionem abbatis plenariam.
8 mai 1220.
[Honorii III commissio de falsificatione litterarum apostolicarum]A.
Commissio per eundem Honorium papam III facta episcopo Portuensi1, quatenus revocato in irritum quicquid fuerit attentatum, occasione quarumdam litterarum apostolicarum per ipsum papam falsarum deprehensarum2, compelleret venire personaliter ad præsentiam ipsius papæ cum qui litteras fabricavit vel easdem portavit, & tam præpositum Valentiæ quam alios quos eis usos esse constiterit. Datum (Viterbii,) viij. idus maii, pontificatus nostri anno iiijto.
[A] Analyse tirée de L'Invent. rais., fo 11 vo.
[1] Ce cardinal, légat du Saint-Siége, se nommait Conrad (ch. XXX n.); il remplit des légations contre les Albigeois & les Sarrasins, & après avoir été abbé de Clairvaux, puis de Cîteaux, il fut nommé évêque suburbicaire de Porto par Honoré III en 1219, & mourut en Palestine l'an 1227; il figure aussi dans le Cartulaire de Saint- Félix & le Codex diplomaticus de l'ordre de Saint-Ruf.
[2] La falsification des lettres apostoliques emportait excommunication majeure, avec absolution réservée au pape (Décret. GREG., lib. V, tit. xx de crimine falsi: Corp. Iur. Can., t. II, c. 782 sqq.); la sentence fondée sur une bulle fausse ne devait point être exécutée (ibid., cap. 2), & l'ecclésiastique qui en avait fait usage était privé de son office & de ses bénéfices (ibid., cap. 7).
22 mai 1220.
[Honorii III commissio de canonicis non residentibus]A.
Bulla Honorii papæ III habens in substantia, quod duo de canonicis Burgi residentes in ecclesia Valentiæ præsumebant impedire ne alii canonici in Burgo residentes tractarent negotia ecclesiæ sine eorum assensu. Quocirca papa mandat cantori & archidiacono Viennensi1, quatenus causam audiant & fine canonico terminent. Datum Viterbii, xj kalendas junii, pontificatus sui anno iiijo.
[A] Analyse prise dans l'Invent. rais., fo 13 ro.
[1] Étienne de Montluel était à cette époque archidiacre de Vienne & de Cantorbéry (CHARVET, Hist. de la Ste église de Vienne, p. 385).
27 mai 1220.
[Honorii III papæ bulla pro canonicorum residentium ordinationibus]A.
HONORIUS episcopus, servus servorum Dei, dilectis filiis priori & capitulo Sancti Petri de Burgo Valentie, salutem. Ex parte vestra fuit nobis propositum, quod quidam canonici vestri raro vel nunquam in ecclesia vestra residentes dedignantur rectis dispositionibus capituli consentire, propter quod profectus ecclesie multipliciter prepeditur. Cum igitur turpis sit pars suo toti non congruens, imo nec pars sit etiam nominanda que ab integritate recedit1, authoritate presentium vobis indulgemus ut, non obstante dissensu vel contradictione temeraria pauciorum, quod a maiori & saniori parte canonicorum residentium ordinatur, ratum habeatur & firmum, nisi aliquid rationabile a paucioribus residentibus objectum fuerit & ostensum, quare id fieri non debeat vel non possit. Datum Viterbii, vj. kalendas junii, pontificatus nostri anno quarto.
[A] Texte extrait de l'Invent. rais., fo 13 vo, où il est précédé de ce titre développé: Bulla alia ejusdem Honorii papæ III qui, audita supplicatione capituli Burgi continente impedimentum dictorum duorum canonicorum, indulsit eidem capitulo ut id quod a majori & saniori parte canonicorum in ecclesia Burgi residentium ordinatur, firmum & ratum habeatur. Ita dicens, etc.; & suivi de cette note: Habet ecclesia unum vidimus factum anno Mo cclxxxxvjo & vjo nonas maii (2 mai 1296), cum appositione sigilli officialis Valentiæ.
[1] Axiome formulé par le pape Innocent III en 1200 (Décret. GREGOR., lib. IV, tit. iv, cap. 5: Corp. Iur. Can., t. II, c. 647; cf. BALUZE, Epist. Innoc., t. I, p. 601).
30 mai 1220.
[Honorii III commissio contra falsificatorem litt. ap.]A.
Rescriptum apostolicum, continens quod dictus Honorius papa III asserit se reperisse esse falsas quasdam litteras apostolicas, quibus præpositus Valentiæ pro se usus fuit contra priorem & canonicos Burgi, eosdem excommunicando. Quocirca per hoc rescriptum papa mandat archiepiscopo Viennensi, quatenus puniret eum qui litteras fabricavit vel reportavit. Datum Viterbii, iijo kalendas junii, pontificatus ipsius papæ anno quarto.
[A] Analyse tirée de l'Invent. rais., fo 12 ro.--Voir ch. XXVI, n. 2.
octobre 1220.
[Geraldi episcopi Valentini sententia arbitralis de juribus et obligationibus præpositi Valentiæ et ecclesiæ Burgi]A.
[Habemus] quandam cartam sententiæ arbitralis, per dominum Guillermum1 episcopum Valentiæ prolatæ, super quæstione vertente ex una parte inter ecclesiam Burgi, & ex altera Lambertum præpositum Valentiæ. Ipse autem episcopus dixit per arbitrium statuendo, quod ordinatio negotiorum ecclesiæ ad priorem & canonicos pertineat abbate inconsulto, nisi monitione præmissa ab ipso præposito in aliquo negotio ecclesiæ negligentes extiterint: nam tunc cum eisdem debet illud negotium diffinire.--Item quod jurisdictio, tam civilis quam criminalis hominum ecclesiæ commorantium in terra communiæ, penes priorem & canonicos remaneat.--Item quod super domo Helemosinaria, & ecclesia Sancti Apollinaris prope Rodanum, & decimas in Marisco, & avena censuali in mansis, & chabaneriis & domo Bozonis, & dominio domorum adjacentium usque ad furnum, & super redditibus quos ecclesia percipiebat in Chirosiis: scilicet x. denarios, & in orto Petri Vion xvj denarios, & in orto delz Croses iiij solidos, & in Javeysano iiijor sestaria siliginis & iiijor solidos, & in alia parte quatuor cyminatas siliginis & ij solidos viij denarios; & super possessionibus & redditibus aliis de quibus instrumenta ecclesiæ faciunt mentionem, & super omnibus his quæ prior & canonici possidebant tempore Heustachii præpositi: nec ipse præpositus nec successores sui poterunt de cætero in aliquo priorem & canonicos molestare.--Item quod dominium portarum sit ecclesiæ, & claves communiter tam ex parte ecclesiæ quam præpositi alicui committantur.--Item quod ea quæ respiciunt communem utilitatem totius villæ tractentur communiter ab ecclesia & præposito.--Item quod præconizentur per villam expresso nomine abbatis, prioris & vicarii.--Item quod ecclesia solvat præposito in quolibet festo sancti Apollinaris vij libras ad faciendum librationem ecclesiæ eodem die.--Item quod medietas calcatorum2 d'Ars, dominii & census ejusdem, pro quo preciabatur ecclesiæ xv solidos & libra piperis census, præposito remanebunt.--Item quod fossata a porta cureriæ usque ad enclausas erunt præpositi, alia autem fossata quæ sunt usque ad Rodanum ecclesiæ remanebunt.--Item processio debetur præposito noviter instituto.--Item quod confirmatio prioris pertinet ad præpositum.
Hæc autem compositio a dicto episcopo facta fuit & ab utraque parte recepta in estris3 episcopalibus, quam per arbitrium jussit fieri sigilli sui munimine roboratam, anno Domini millesimo CCXX., mense octobris.
[A] Analyse extraite de l'Invent. rais., fo 6 ro (Cartul. fol. clxxxxvj), qui la fait suivre de cette note (fo 7 vo):
Quatuor alias cartas seu instrumenta habet ecclesia unius ejusdemque tenoris & datæ hujus cartæ supra mentionatæ. Ulterius quod dominus Conraldus, episcopus Portuensis & Sanctæ Ruffinæ papæ legatus, confirmavit dictam sententiam arbitralem, prout large satisque abunde continetur in duabus cartis seu instrumentis unius & ejusdem tenoris ac substantiæ, & quælibet carta incipit Conraldus, & fuit datum apud Valentiam, anno Domini Mo ccxxijo, nonas julii (7 juil. 1222).
[1] Il faut lire Geraldum (ou Gerondum): le copiste a sans doute pris G. pour l'initiale du nom de Guillaume de Savoie son successeur (ch. XXXIII, n. 1), qui dans les chartes commence toujours par un W. Géraud, évêque de Valence en 1220 (Chronicon d'ALBÉRIC de Trois-Fontaines & Cartul. de Saint- Félix), fut nommé patriarche de Jérusalem par le pape Grégoire IX, le 28 avril 1227, & mourut le 7 septembre 1239; voir, sur ses écrits, l'Histoire littéraire de la France (t. XVIII, p. 103).
[2] Ce mot aurait désigné dans notre province une mesure agraire (Lexic. man. inf. latinit., c. 387).
[3] De extra; atrium, anciennement estre, cour.
5 décembre 1220.
[Confirmatio reformationis ecclesiæ Sancti Petri ab archiepiscopo Viennensi peractæ]A.
Confirmatio Reformationis ecclesiæ Sancti Petri de Burgo per cardinalem Portuensem episcopum papæ legatum1 facta, continens quod archiepiscopus Viennensis, juxta commissionem sibi per eundem legatum factam, ad reformationem ecclesiæ Sancti Petri processit ut sequitur, in qua reformatione peregit vj:--Primum statuit ibi numerum quindecim canonicorum;--tum assignavit communiæ ecclesiæ molendinum & redditus ipsius & lxxa solidorum quæ sunt in Valentia, quæ non sunt inter canonicos distributa, reliqua dividens inter canonicos residentes;--tum approbavit consuetudinem quam habebant ut redditus defuncti canonici primo anno post ejus decessum fabricæ ecclesiæ deputentur;--statuit etiam ut canonici residentes ibi completorium Dominæ Nostræ sicut horas decantent;--tum statuit ut si quis canonicorum vel clericorum ibi residentium officium sibi in tabula2 assignatum exsequi cessaverit, libra3 ipsius ecclesiæ deputetur;--tum sub poena excommunicationis singulis injunxit ut ordinationem prædictam observent, contradictores & rebelles excommunicando. Igitur præfatus legatus dictam reformationem confirmavit, attentantes contra hæc excommunicando, anno Domini Mo CCo XXo, nonas decembris.
[A] Analyse extraite de l'Invent. rais., fo 14.
[1] L'évêque de Porto était alors Romain Bonaventure qui succéda à Conrad (ch. XXVI, n. 1.) en 1227, eût deux légations en France & une en Angleterre, & mourut en 1243.
[2] Tableau indicatif des chanoines qui devaient officier dans les cérémonies de chaque semaine: les archives de la Préfecture conservent plusieurs de ces ordo à l'usage de l'église du Bourg.
[3] Distribution faite aux membres de la collégiale en raison de leur office.
4 décembre 1223.
[Bertrandi Diensis electi pronuntiatio inter ecclesiam de Burgo et Chabertum Pilosi]A.
B. Dei gratia Diensis electus1, omnibus ad quos littere iste pervenerint, salutem in Domino. Ad noticiam omnium volumus pervenire, quod Chatbertus Pilosi, occasione quarumdam litterarum quas obtinuerat a domino Portuensi apostolice Sedis legato, proponebat assignationem quorumdam reddituum ecclesie Sancti Petri de Burgo sibi factam fuisse ab eo, videlicet quartam partem in portu Rodani quam nos tenebamus quondam ab ecclesia Sancti Petri de Burgo, & mansum Garnerii cum decimis & omni proventu quem ibidem percipiebat predicta ecclesia; & econtra canonici de Burgo multiplici ratione se defendebant. Tandem in nos compromiserunt, hinc inde prestito sacramento ut nostre diffinitioni starent & mandato; & pro parte sua iuravit Chatbertus Pilosi, & ex parte ecclesie iuraverunt hoc idem W. Arnaldi, Girbertus, Jo. de Tolosa, W. de Cleriaco maior, Chatbertus de Alexiano, W. Cell(erarius), W. de Cleriaco minor, Vgo Richardi, Petrus de Belregart, canonici. Qui, inquam, eorum recepto sacramento, diffinimus in hunc modum: Chatbertus Pilosi reddidit litteras domini legati in manu nostra, quas obtinuerat de hujusmodi beneficiis, & renuntiavit omnibus litteris & omni auxilio quod obtinuerat a legato, ipse vel alius pro eo sub hujusmodi beneficiis obtinendis. Econtra ecclesia, quia litteras suas ad manum non habebat, debuit litteras suas reddere ex mandato nostro in manu prefati Girberti, ut ipse easdem corrumperet vidente Chatberto Pilosi, & ecclesia de mandato nostro eidem C(hatberto) assignavit mansum Garnerii cum dominio & decimis, denariis & aliis omnibus redditibus eidem manso pertinentibus, exceptis sex modiis2 vini qui sunt de super augmentis que fecerant possessores qui sunt ecclesie; & quarta pars portus Rodani quam nos solebamus tenere a predicta ecclesia, est ecclesie in perpetuum sine omni contradictione Chatberti: una tamen pea3, quam tenebat Girbertus in manso Garnerii, ab exactione Chatberti Pilosi inmunis erit; & preterea precepimus quod xl. solidi, qui expensi fuerant a quibusdam ecclesie canonicis pro litteris obtinendis, a procuratoribus ecclesie reddantur ipsis canonicis, omni occasione postposita. Hec omnia precepimus sub sacramento nobis exhibito, ut ab utraque parte fideliter teneantur sine omni dolo & fraude, prout melius & sanius potest intelligi & litteras ipsius Chatberti de voluntate ipsius corrupimus, ne aliquid ecclesie preiudicium generarent. Precepimus etiam sub eodem sacramento quod, si prior hanc compositionem vellet infringere, canonici predicti essent cum Chatberto & partem eius foverent. Sane prefati canonici promiserunt sub sacramento specialiter prestito nobis consentientibus, ut si aliquid esset datum ecclesie pro anniversariis mortuorum vel acquisitum ex denariis qui dantur pro eis vel inposterum daretur vel acquireretur, nulli decetero detur in beneficium neque aliquis canonicorum sibi petat dari vel alii, immo petentibus contradicat. Hoc idem dictum est de his que nunc temporis tenent canonici datis vel acquisitis pro anniversariis mortuorum, ut nulli in beneficium tribuantur si ad communiam devenerint, defunctis canonicis vel religionem ingressis, nisi forte ille qui dederit voluerit dare in beneficium alicui. Facta fuerunt hec, anno Domini Mo CCo XXIIIo, pridie nonas decembris, in presentia testium: B. Monetarii, prioris de Castro Dupplo, Vgonis de Stella, canonici Valentini, Galberti & W. de Belregart junioris, militum, in domo nostra apud Valentiam, in camera inferiori. Et ne supra dicta aliquorum malicia processu temporis valeant perturbari, presens carta ad preces predictorum sigilli nostri est firmo munimine insignita.
[A] Transcription de l'original, parch. de 38 lig. coté XXXVII, qui porte au dos une analyse que nous croyons inutile de reproduire.
[1] Le siége de Die devait être vacant le 3 sept. 1223, date du décret des chanoines de cette église contre les meurtriers de leur évêque (COLUMBI, Opusc. var., p. 298). Bertrand, simple élu de Die dans cette charte, dont le sceau portait cette légende: Bertrandus eleCTVS DiENSIS, était encore évêque en 1235. Il eût un autre sceau qui le représente en pied, vêtu de ses habits pontificaux, avec cette légende:
S.BERTRANDI. DIENSIS.EPISCOPI.; & une bulle, que nous reproduisons dans la publication du Cartulaire qu'il fit rédiger en mars 1230 (ms. Biblioth. impér.). --N'oublions pas qu'un Bertrand d'Étoile (de Stella) a figuré comme chanoine du Bourg en 1214 (ch. XX & XXI).
[2] Le muid était une mesure de capacité très- variable selon les localités: pour les liquides, il valait en Bourgogne 320 litres, en Languedoc, 114 (cf. Polyptyque de l'abbé Irminon,-- Prolégomènes par M. B. GUÉRARD, t. I, p. 183).
[3] Anciennement péason, en patois pée (de pes), mesure de superficie.
circ. juin 1224.
[Declaratio facta per dom. episcopum Diensem de tribus partibus portus Rodani spectantibus A.
WILLELMO Dei gratia Electo Valentino1, B. eadem gratia Diensis episcopus, salutem in Domino. Discretioni vestre notum fieri volumus, quod Guido de Cruszol & Giraudus Bastetz filius eius coram nobis proposuerunt, quod ecclesia Sancti Petri de Burgo quartam partem vilanatgii in portu habere non poterat ex concessione Aldeberti, quia pater suus concesserat eidem dominium quod habebat in portu de Burgo tantum in vita sua: quod ecclesia negabat. Tandem ab utraque parte fuit in nobis compromissum, & Guido de Cruszol & Giraudus Bastetz prestiterunt sacramentum quod nostre starent diffinitioni & mandato; & nos multis assistentibus in camera vicarii diximus, quod medietatis vilanatgii quam habuerat ecclesia a Barnardo de Belregart quartam partem habere possent, propter quartam partem dominii, Guido de Cruszol & Giraudus Bastetz, si redderent ecclesie ccc. solidos a festo sancti Johannis tunc proximo in annum continuum, interim nullam infestationem ecclesie facere debebant: quod si non tenerent, concessio facta ab Aldeberto ecclesie debebat esse firma & valida. Post mortem Sazie, in altera medietate vilanatgii quam Sazia habebat, quartam partem habere possent propter quartam partem dominii, redditis ecclesie ccc. solidis infra annum post mortem Sazie, & interim nullam infestationem debebant facere ecclesie in illa parte nec in aliis partibus: quod si non servarent, concessio facta ab Aldeberto debuit esse rata & firma. Et ita per sacramentum nobis prestitum eis injunximus, quod ecclesia[m] in portu de Burgo Valentie de cetero non infestarent, cum ecclesia tres partes tocius vilanatgii habere deberet: medietatem tocius vilanatgii propter medietatem tocius dominii quam habebat in portu, quartam partem aliam propter concessionem Willelmi de Cruszol qui habebat quartam partem tocius dominii portus.
[A]Transcription de l'original, parchemin de 14 lig., avec sceau de l'évêque Bertrand sur lemnisque. Le dos porte cette note que nous abrégeons: Sentencia arbitralis, continens quod ecclesia habet in portu de Burgo tres partes vilanagii, videlicet medietatem dominii..., aliam quartam partem propter concessionem Guillelmi de Cruceolo.... Ecce data istius carte fuit pretermissa.--Cette lettre nous a été également conservée dans une ancienne copie, avec les chartes XX & XXI.
[1] Guillaume Ier, fils de Thomas comte de Savoie, garda longtemps la qualité d'élu de l'église de Valence; il en est qualifié ministre en 1226 (COLUMBI, Opusc. var., p. 266). D'après GUICHENON (Hist. de Savoye, p. 256) le pape Honorius III l'aurait nommé son légat en France en 1238 & transféré la même année à l'évêché de Liége; empoisonné bientôt après à Assise (d'autres disent à Brescia ou à Viterbe) par les ennemis de l'Église, son corps aurait été transporté à l'abbaye d'Hautecombe le 5 mai 1239 (COLUMBI, ibid. p. 270). Bien qu'en septembre 1238 il paraisse comme témoin de la concession d'un privilége par Frédéric II à l'église de Die sous le titre d'élu de Valence (Tituli Dienses, mss. Bibl. imp., fo 8 vo), il figure dans le catalogue des évêques de Liége du 22 juin 1238 au 3 octobre 1239, vraie date de sa mort (E.-Fr. MOOYER, Onomastikon chronographikon hierarchiæ Germaniæ, Verzeichnisse der Deustchen Bischofe, etc., Minden, 1854, in-8o, p. 58): c'est qu'il conserva les deux siéges jusqu'à sa mort; son frère Boniface lui succéda à Valence.--Nous reproduirons le sceau qui pend à la présente charte & dont il faut lire la légende: S: WilleLmi: ProCVRATORIS: ECCLesiE: VALEnTINE.
11 août 1233.
[Compromissum ecclesie Sancti Petri et G. Basteti dominum (sic) Cruceoli, factum in dom. J. archiepiscopum Viennensem, super questionibus portuum Rodani quas habere possent A.
NOS J. prior & capitulum ecclesie Sancti Petri de Burgo Valentie ex una, & Ego G. Bastetz dominus de Cruszol ex alia, compromittimus absolute in domnum J. archiepiscopum Viennensem, super omnibus controversiis & querelis motis & movendis usque ad festum Sancti Andree proximo venturum, que vertuntur inter nos vel verti possunt, & specialiter super querela portuum Valentie: promittentes per stipulationem stare mandato suo sive arbitrio, seu dicto sive diffinitioni, ut quicquid ipse super predictis dixerit, mandaverit aut arbitratus fuerit..., prout sibi placuerit, ratum & firmum habeamus inperpetuum; abrenuntiantes omni exceptioni que nobis posset competere ratione messium & vindemiarum, & etiam sollempnium feriarum, videlicet Dominicorum dierum & natalis apostolorum & aliarum sollempnitatum1, pena centum librarum interposita, cui dom. archiepiscopus mandav[er]it persolvenda ab ea parte que ipsius mandato nollet obtemperare, nichilominus suo dicto sive arbitrio seu mandato sive diffinitione firma & stabili permanente. Et nos W., Dei gratia electus Valentinus, in cujus dominio omnia de quibus est controversia continentur, hoc compromissum volumus2 & concedimus, & ut ea que a dom. J. archiepiscopo dicta sive arbitrata vel mandata seu diffinita fuerint firma & inconcussa perpetuis temporibus permaneant, fideiussor nos obligamus pro utraque parte, & Willelmus de Clariaco sacerdos pro parte ecclesie, & pro parte G. Bastet Michael capellanus Valentinus. Et ad huius compromissi firmum testimonium, huic carte sigillum nostrum jussimus apponi, & sigilla predicte ecclesie & G. Bastet. Actum anno Domini Mo CCo XXXo IIIo, tercio idus augusti.
[A] Extrait de l'original, parch. auquel pendent trois longues lemnisques: le sceau de Giraud Bastet subsiste seul (cf. ch. 111, n. 2); avec le titre que nous avons donné, le dos porte cette note: De portu Rodani; sed non fuit facta ordinatio per dom. archiepiscopum. Le légat Jean de Brenin ratifia cependant la transaction intervenue entre les parties en 1238 (ch. XXXVI).
[1] D'après le droit, cette renonciation semblerait nulle: les juges ne peuvent prononcer leurs sentences les jours de fêtes instituées à l'honneur de Dieu & des saints, etiam de consensu partium, si ce n'est ob necessitatem vel pietatem (Decret. GREG. IX. lib. II, tit. IX de seriis, cap. 5: Corp. Iur. Can., t. II, c. 250).
[2] Ce mot est suivi de mandamus, cancellé dans le ms.
juillet 1234-12 novemb. 1236.
[Divisio rerum Alberti et Odonis Alamanni fratrum A.
ANNO Domini Mo CCo XXXo IIIIo, mense julii, Grossa uxor quondam Arberti Alamanni, & filii sui Arbertus & Odo majores xxv annis, de consensu ipsius Grosse, ita super divisione rerum paternarum atque maternarum unanimiter convenerunt: videlicet quod Arbertus haberet in perpetuum pro portione sua totum tenementum patris sui, quod quondam eidem dederat pater suus cum uxorem duxit & postea in ultima voluntate sua cum omnibus suppellectilibus ejusdem, preter duos lectos ex toto munitos quos de illis habebit Odo frater suus; item habebit dictus Arbertus quatuor peas vinee que sunt in manso Nautes, quarum due pee sunt inter la Pelofencha & vineam B. Disder, alie due inter vineam W. Seignoret & vineam B. Disder: sed ex eis iiijor faciet Odoni fratri suo ij sextaria frumenti & xii. denarios annuatim; similiter & las Pelofenchas & duas partes tinarum1 & vasorum, & terciam partem habebit Odo; & propter hoc quitius erit idem Odo ab omnibus debitis que debebat pater eorum & de illis que expenderat de dote ipsius Arberti filii sui, & faciet expensas funeris matris sue Grosse. Odo vero habebit omnes res alias que fuerunt matris sue Grosse: videlicet tres vineas que sunt in manso Nautes, quarum una adheret vinee P. Chastillo ab autro (sic) vinee Wo de Sancto Michaele a parte boree, altera adheret ab autro vinee P. Chastillo, a borea vinee W. Silvestri, altera adheret vinee W. Silvestri ab austro, a borea vinee P. Chastillo; & census quos percipiebat in eodem manso, scilicet xi. saumaas2 & vij cartas & dimidium vini meri, & xiij sextaria frumenti minus unam cartam, & xvi. solidos & ix. denarios censuales; & iij sextariatas terre quas habebat in eodem manso Nautes: sed pro his faciet diem anniversarium de iiji. denariis & ii. & i. in ecclesia Sancti Petri de Burgo pro patre & matre sua, & alterius anniversarii quartam partem: & quilibet predictorum fratrum de portione sua contentus fuit. Post mortem autem matris eorum Grosse, mediantibus amicis eorum Arnaudo Rufo canonico & sacerdote Sancti Petri necnon & Visello, hec eadem omnia ... ab utraque parte concessa fuerunt & approbata, & prestito corporaliter iuramento firmata..., in domo scilicet Petri de Brissiaco, & in crastinum sancti Martini, anno ab Incarnatione Domini Mo CCo XXXVIo, in presentia Bartolomei bajuli Valentini, B. de Vivalx, W. de Castro Bucco, P. de Castro Bucco, Philippi & Chastillo, Po. Otgerii & magistri P. scriptoris. Insuper ne aliquorum malitia presens factum valeat in posterum perturbari, facte sunt due carte per a. B. c. divise, & sigillorum domni S. prepositi Valentini & ecclesie Sancti Petri de Burgo impressionibus, de voluntate predictorum fratrum, sollempniter communite.
[A] Extrait de l'original, parchemin de 19 lign., parti au côté supérieur au moyen des lettres A-F; sur le dos, avec une analyse que nous supprimons, se trouve cette note qui indique la raison de l'existence de cette charte dans les archives de Saint-Pierre: F (facit) pro duobus beneficiis beate Caterine & beneficio beati Maximi simul unitis de manso de Nauteys de (leg. &) Pelozenchia.
[1] En vieux franc tinel, grand vaisseau de bois pour mettre la vendange.
[2] Saumata, sauma, sagma, charge, fardeau.
18 mai 1238.
[Compositio inter ecclesiam Burgi et Giraldum Basteti dominum Crusseoli]A.
NOVERINT universi presentes litteras inspecturi, quod anno Domini Mo CCo XXXo VIIJo, XV kalendas junii, cum controversia esset inter ecclesiam Sancti Petri de Burgo Valentie ex una parte, & Giraldum Basteti ex altera, super portu Rodani Valentie: ecclesia siquidem asserebat se habere in dicto portu medietatem tocius dominii & totum vilanatgium, quod Giraldus Basteti neguabat, & econtra petendo dicebat medietatem tocius dominii & tres partes tocius vilanagii ad se pertinere. Tandem vero post multas altercationes dicta controversia, mediantibus Aquino & Wo de Væsco canonicis Valentinis, auditis utriusque partis racionibus hinc inde propositis & diligenter inspectis, de prudentum virorum consilio, assensu & voluntate utriusque partis sopita est amicabiliter in hunc modum. Ecclesia habebit libere & absolute perpetuis temporibus duas partes tocius dominii & duas partes tocius vilanagii portus predicti undique: qui portus protenditur ex utraque parte riparum a manso Saramandorum usque al Meias; & duas partes omnium proventuum & tocius alterius commodi, in omnibus que ratione portus vel usuatgii1 portus obvenient, vel alio modo possunt vel debent ratione portus vel usuatgii portus obvenire, percipiet & habebit pacifice & quiete, & duas partes expensarum omnium comuniter faciet bona fide. Giraldus Basteti vero habebit terciam partem dominii dicti portus & terciam partem tocius vilanagii tantum, & terciam partem omnium proventuum & tocius alterius commodi, in omnibus que ratione portus vel usuatgii portus obvenient..., percipiet & habebit pacifice & quiete, & terciam partem omnium expensarum faciet communiter bona fide; & dictus portus communiter bona fide debet locari & conductori plus offerenti locabitur, unius partis cujuslibet contradictione non obstante. Et est sciendum quod ecclesia dedit Giraldo Bastet quingentos solidos, & Basteto filio suo2 centum solidos Viennenses, quos Arnaldus Ruffi procurator dicte ecclesie nomine ejusdem ecclesie plene persolvit & numerando peccuniam satisfecit utrique, & de dictis quingentis & centum solidis tenuerunt se plenarie pro paccatis, ecclesiam nichilominus & alios qui super hoc tenebantur eisdem pro ecclesia absolventes. Renunciantes expressim exceptioni non numerate peccunie & non soluti precii, & si quid juris seu requisitionis dictus Giraldus in dictis duabus partibus portus habebat tam in dominio quam in vilanagio vel videbatur habere, totum dedit dicte ecclesie, remisit penitus & guerpivit, & in eandem ecclesiam transtulit; promittens per sollempnem stipulationem per se & suos successores Malleno de Podio Bosone priori recipienti nomine ecclesie, quod ipse Giraldus vel sui nichil facient per quod dicte due partes ecclesie possint deteriorari, & quod nullo modo, nullo tempore ecclesiam vel homines qui in portu erunt nomine ecclesie decetero inquietent vel turbent vel molestare presumant, vel aliquam aliam per se vel per alios inferant violentiam. Hoc idem totum per stipulationem sollempnem promisit Mallenus prior Giraldo Bastet nomine ecclesie & mandato capituli. Et ita de omnibus querimoniis quas super dicto portu hinc inde ad invicem faciebant pax est & concordia facta, amicabili compositione interveniente; quam pacem seu compositionem seu ordinationem se inviolabiliter observaturos & nullo modo, nullo tempore contra venturos predicti prior & capitulum, & Giraldus Basteti & Aldebertus frater ejus, & Bastetus filius ejusdem Giraldi, tactis sacrosanctis Evangeliis juraverunt, dictam compositionem omologando. Actum in camera W. de Væsco, presentibus testibus Malleno priore, Ademaro cellarario, Guiguone Eruis, W. Chapairon, Arnaldo Ruffo, canonicis dicte ecclesie; W. Chastel capellano de Subdione, Guichardone clerico, W. Gualbert, Bertrando del Vilar militibus; Arberto bajulo de Cruciolo, Poncio Aos Giraudo de Salis, Petro Ruffo, W. de Cruciolo &. pluribus aliis. Nos vero J., Dei miseratione sancte Viennensis ecclesie vocatus archiepiscopus, apostolice Sedis legatus, hanc presentem compositionem, pacem seu ordinationem aprobamus &. eidem auctoritatem ad utriusque partis instanciam inpertimur, & ad majorem firmitatem & memoriam perpetuis temporibus obtinendam presentes litteras sigilli nostri munimine fecimus roborari; & Nos M. prior & capitulum ad eandem firmitatem perpetuam obtinendam, presentem cartam sigillo ecclesie Sancti Petri de Burguo (sic) fecimus communiri; & Nos Giraldus Basteti, ut perpetuis temporibus presens compositio robur & firmitatem obtineat, huic presenti carte sigillum nostrum apponi fecimus; & Nos Wus electus Valentinus, ad preces utriusque partis, presentem cartam fecimus sigilli nostri munimine roborari.
[A] Reproduction de l'original, charte partie A-E; les quatre sceaux sont encore pendants dans l'ordre suivant: l'archevêque de Vienne, l'évêque de Valence, le chapitre du Bourg, Giraud Bastet. Le dos porte une analyse reproduite avec le texte dans l'Invent. rais. (fo 42, sous la cote n. 23): Bona compositio & concordia facta per eccl. Burgi cum Gir. Basteti dom. Cruceoli, super portu Rodani; & pertinent ecclesie due partes & tercia ... dom. Cruceoli, & non debent molestari illi de ecclesia a Giraldo, & si que expense fierent..., & debet locari communiter portus plus offerenti etc.; & cette note: mansus Saramandorum est grangia cum pertinentiis Gononi de Laone. Une expédition de cette charte fut délivrée le 27 juin 1384; voici un extrait de ce Vidimus de facto portus:
In Xpisti nomine, amen. Nos Johannes de Bello Castro, canonicus ecclesie Valentinensis, utroque jure bacallarius, regens officium officialatus Valentie pro reverendo in Xpisto patre & domino dom. A. de Saluciis sancte Romane ecclesie cardinali, administratore ecclesiarum, comittatuum & episcopatuum Valentinen. & Diensis, notum facimus ... quod nos vidimus, tenuimus ... quoddam prima facie publ. instrumentum, inpendentibus quatuor sigillis cera alba sigillatum, sanum..., nobis per vener. & circumsp. virum dom. dom. Durandum Champelli priorem secularem ecclesie Sancti Petri de Burgo Valentie exhibitum ... cujus tenor est talis:... quod quidem instrumentum, nos..., sedentes pro tribunali more majorum nostrorum in curia ven. capituli Valentin. super quadam catreda super qua sedere elegimus..., transcribi jussimus ... Acta fuerunt hec in curia dicti ven. capituli Valentin., die XXVIIa mensis junii, indictione VIIa, anno Domini Mo CCCo ottuagesimo quarto, testibus presentibus dom. Johanne Dodoti & Johanne Boreya, presbiteris Valentie; ego vero Petrus de Gado, de Alesio Valent. dioc. clericus, notarius publ. & curie Valent. juratus....
[1] Usagium, redevance, prestation coutumière.
[2] C'est le Giraud Bastet, IIe du nom, du P. ANSELME (Hist. gen., t. III, p. 702).
31 mai 1245.
[Carta de portu inferiori Rodani A.
NOVERINT universi presentes litteras inspecturi, quod anno Domini Mo CCo XLo quinto, die mercurii post Ascensionem Domini, cum controversia verteretur inter Capitulum Sancti Petri de Burgo Valentie & Geraldum Basteti ex una parte, & Bovetum de Portu & Petronillam sororem suam & Audetam filiam quondam Michaelis fratris dicti Boveti ex altera, cui Audete pupille fuit datus tutor dictus Bovetus a curia Valentina, super vilanagio portus inferioris ad tegulariam: cujus portus duas partes vilanagii Arnaudus Rufus canonicus Sancti Petri de Burgo, factus & constitutus procurator a dicto Capitulo & a dicto G. Bastet super dicta controversia, dicebat ad dictum Capitulum pertinere & etiam ad dict. G. Basteti pleno jure: dicto Boveto pro se & sorore & nepte predictis e contrario proponente totum vilanagium dicti portus ad eosdem pertinere. Tandem post multas altercationes compromissum fuit ab utraque parte in nos Mallenum priorem Sancti Petri de Burgo & Vgonem Ysopi canonicum ejusdem ecclesie, tanquam in arbitros seu arbitratores vel amicabiles compositores, utraque parte promittente sub pena quingentorum solidorum Viennensium, quam penam pars parti stipulanti promisit, se atendere & servare bona fide quicquid super dicta controversia a nobis ... esset diffinitum, ordinatum, mandatum seu dictum...; penam vero ... pars que non observaret diffinitionem ... promisit se soluturam ... parti que ... observaret.... Insuper pro predictis omnibus observandis & atendendis, juravit pro se & dicta nepte pupilla ... dictus Bovetus, & hoc idem juravit dicta Petronilla auctoritate mariti sui Columbi, & Petrus Cocci pro parte supradictorum; & pro eadem parte dati fuerunt fidejussores Bonetus Melluras & Willelmus de Preposito. Pro parte vero altera juravit dictus Arnaudus Ruffus, procurator dicti Capituli, in animam ejusdem capituli, [bona] etiam sua pro hiis servandis obligavit; & Stephanus frater suus fuit fidejussor. Sciendum preterea quod partes renunciaverunt expressim omni legum auxilio & omni juri canonico ... & omni privilegio clericali ... Nos vero dicti M. prior & V. Ysopi ... arbitri..., visis, auditis & diligenter intellectis peticionibus ... & responsionibus hinc inde factis, testibus etiam & instrumentis a partibus productis, tandem ... de consilio peritorum pronunciavimus duas partes vilanagii dicti portus ad dictum Capitulum & terciam ad dict. G. Bastet pertinere, eosdem Capitulum & G. Bastet in possessionem dicti portus inducentes & parti adverse perpetuum silentium imponentes. Actum Valentie in domo vicarii Valentini, anno & die quo supra, presentibus testibus Pon. vicario Valentino, Geraldo Bastet, æstachio de Morgis, magistro Willelmo de Clariaco, Petro de Dievajua, Ademaro Cellararii, Lantelmo archipresbitero, canonicis Sancti Petri; Willelmo Lamberti de Charpei, Vgone Rollandi, clericis; Petro Renco, Willelmo del Vilar, militibus; Poncio de Stella canonico Valentino, Johanne vicariolo, Auriolo & multis aliis. Ad majorem vero firmitatem & perpetuam memoriam supradictorum omnium, est presens carta ad preces utriusque partis sigillis curie Valentine & Poncii vicarii Valentini & dicti Malleni prioris Sancti Petri de Burgo & Vgonis Ysopi arbitrorum munimine communita.
[A] Extrait de l'original, parch. de 28 lig. coté no 19; sur le dos se trouve cette analyse reproduite avec le texte intégral dans l'Invent. rais. (fo 44): Pronunciacio arbitrorum facta super questione quam habebant capitulum Sancti Petri & Geraldus Basteti ex una parte contra Bovetum de Portu, Petronillam sororem suam & Audetam eorum neptem, super vilanagio dicti portus, quod dicti Bovetus ... afferebant ad se totaliter spectare; sed fuit pronunciatum quod due partes spectant ecclesie & tercia pars dicto Giraldo.--Des quatre grosses tresses auxquelles étaient appendus les sceaux, la deuxième seule a conservé le sien: c'est celui du chanoine Hugues Ysopi: il est de forme ogivale, long de 3 cent. 1/2; les armes sont parlantes: une branche d'hysope, avec cette légende: SIGILLVM: HVG: VOPIS: C....
juin 1245.
[De censu altaris Sancti Andree de Burgo A.
Nos M. prior Sancti Petri de Burgo & capitulum ejusdem loci, notum facimus omnibus quod cum magister Villelmus de Sancto Remigio prior Sancti Felicis Valentini & conventus ejusdem loci fazuissent1 omnes census, videlicet L.iiiior solidos Viennenses, quos percipit servitor2 altaris Sancti Andree de Burgo in territorio quod dicitur abbacia, quod est de dominio Sancti Felicis, quia ut asserebant jam deciderant in commissum3, eo quod servitores dicti altaris censum Ve solidorum censualium, quos facere debent singulis annis dicte domui pro censibus supradictis, retinuissent per tres annos, & placitamentum etiam XX. solidorum, quod solvi debet similiter ab eodem servitore in muctatione tantum cujuslibet servitoris ipsius altaris, domui supradicte non solvisset Ricardus clericus qui erat illius altaris servicio deputatus, nec desazire vellent ullo modo dictus prior & conventus census proximo nominatos, nisi pena esset imposita servitori altaris Sancti Andree si censum ve solidorum & placitamentum xx. solidorum, ut superius est expressum, reddere differret ultra terminum ad hec solvenda assignatum. Tandem desaziverunt supradictos census ad instanciam nostram & ad preces L. archipresbiteri de Alexiano, capellani & canonici Valentini. Et nos talem penam imposuimus servitori sepesato, quod si ultra festum sancti Andree censum detinuerit memoratum, ulterius non percipiat libram solitam in ecclesia Sancti Petri donec de censu competenter satisfecerit domui Sancti Felicis; & eandem penam eidem servitori imponimus, si post mensem a susceptione administrationis dicti altaris placitamentum domui Sancti Felicis reddere distulerit supradictum. Recognoscimus etiam & fatemur, quod domus Sancti Felicis percipit decimam in toto illo territorio ubi sepedictus servitor percipit dictum censum; percipit etiam ibidem dicta domus placitamenta cum terre venduntur, sicut in aliis terris que sunt de suo pleno dominio hactenus percipere consuevit. Actum est hoc anno Incarnacionis Dominice Mo CCo XLo Vo, mense junii; in cujus rei testimonium presentem cartam sigilli capituli Sancti Petri de Burgo munimine fecimus roborari.
[A] L'orignal de cette charte, parch. de 26 lig. auquel pend une tresse en fils de couleur verte, fait partie du fonds du prieuré de Saint-Félix, qu'il intéressait plus directement.
[1] D'où notre français saisir; on rencontrera plus bas desazire: le Lexicon inf. latinit. ne donne que sazium, saisie.
[2] Origine de notre expression moderne desservant d'une succursale.
[3] Tomber en commise: état du fief qui, par le délit du vassal, pouvait être confisqué par le seigneur.
27 novembre 1254.
[De decima agnorum pastorum Lioncel, Sancti Felicis et Sancti Petri de Burgo A.
IN nomine Patris & Filii & Spiritus Sancti, amen. Nos magister Johannes officialis Valentinus, amicabilis compositor electus comuniter a magistro Willelmo priore Sancti Felicis Valentie1 ex una parte, & procuratoribus ecclesie Sancti Petri de Burgo ex altera, in causa que vertitur inter ipsos super quadam decima agnorum in hunc modum. Asserit prior Sancti Felicis Valen..., quod oves pastorum Lioncelli jacebant tempore hyemali infra limites decimarie2 Sancti Felicis, & postquam pepererant pastores transferebant fetas cum agnis suis in quoddam pratum quod est de decimaria Sancti Petri de Burgo ubi fuerunt ad tempus, & eedem oves cum agnis suis manserunt in parrochia seu in decimaria Sancti Felicis tempore quo agnorum decima percipi consuevit; & ideo dictus prior petit decimam dict. agnorum, cum domus Sancti Felicis eandem perceperit pacifice & quiete a tempore que non exstat memoria. Procuratores Sancti Petri de Burgo negant narrata, ut narrantur, & dicunt petita fieri non debere; item asserunt quod anno proxime preterito post Natale Domini, pastores Lioncelli fecerunt ramatam3 in decimaria Sancti Petri de Burgo, ad quam ramatam deportaverunt oves fetantes & fetus, ita quod quam cito & ubicumque fetus facerent dicte oves, deportabant fetus &. oves ad dictam ramatam; item dicunt & asserunt, quod pro majori parte illius temporis, videlicet a Natali Domini usque ad Pascha, paste fuerunt oves dict. pastorum infra limites decimarie Sancti Petri, unde dicunt quod propter hoc debent habere... decimam agnorum dict. ovium, quam petunt ... sibi adjudicari a nobis, domine judex; item asserunt quod ecclesia in cujus decimaria colliguntur & jacent oves fetantes cum fetibus debet habere decimam agnorum: hoc dicunt esse consuetudinem istius terre. Confitetur dictus prior omnia supradicta esse vera, excepta consuetudine quam negat. Nos vero, lite super hiis a partibus contestata, jurato de calumpnia, testibus ab utraque parte productis & etiam publicatis, concluso in causa a partibus supradictis, die veneris ante festum beati Andree assignata ad dictam causam amicabiliter concordandam, ipsa die, coram nobis partibus constitutis & petentibus a nobis dict. causam jure vel concordia terminari, dictum priorem & dict. procuratores Sancti Petri dicimus intentiones suas super hiis que proposuerant fundavisse; unde ipsam causam diffinimus & ordinamus amicabiliter in hunc modum: videlicet quod prior Sancti Felicis percipiat totam decimam agnorum quas oves fecerint in decimaria Sancti Felicis, licet deportati fuerint ad decimariam Sancti Petri, si ibidem non permanserint usque ad tempus quo decima agnorum levari consuevit, sed reportati fuerint seu reducti ad decimariam Sancti Felicis; & si de decimaria Sancti Felicis deportati fuerint agni ad decimariam Sancti Petri & ibidem permanserint tempore quo levatur decima, illa decima inter partes predictas comuniter dividatur; si vero alique oves fetus fecerint in decimaria Sancti Petri & ibidem permanserint seu inventi fuerint tempore quo levari decima consuevit, licet deportati fuerint ad decimariam Sancti Felicis, dicimus quod ecclesia Sancti Petri percipiat totam illam decimam; & si fetus quos oves fecerint in decimaria Sancti Petri ad decimariam Sancti Felicis fuerint deportati & ibidem permanserint & inventi fuerint tempore quo levatur decima agnorum, dicimus quod illa decima inter partes predictas comuniter dividatur. Actum Valentie, in curia episcopali, anno Domini Mo CCo L. quarto, die veneris supradicta, presentibus testibus Johanne Torreti presbitero, Breissiaco sacrista Sancti Felicis, Poncio de Liberone canonico Sancti Felicis, Berengario; in cujus rei testimonium presentem cartam sigillavimus sigillo curie Valentine4.
[A] Extrait de l'original, parch. de 21 lig., qui appartient également au fonds de Saint-Félix; il est mentionné sous le n. 81 dans l'Inventaire des titres de ce prieuré, fo 18.
[1] Guillaume (de Saint-Remy), prieur de Saint-Félix en 1245 (transaction avec les hospitaliers de Valence touchant la dîme des agneaux), l'était encore en novembre 1265.
[2] Decimaria indique également le champ soumis à la dîme & le droit de la percevoir.
[3] De rama, ramée, fagot, feuillée, hutte de feuillage.
[4] Nous avons fréquemment rencontré aux archives de la Préfecture le sceau de la cour de l'officialité de Valence; petit, de forme ogivale, il porte un dextrochère tenant une crosse de juridiction tournée à gauche & a pour légende: S. CVRIE:VALENTlNE:.
13 avril 1256.
[Alexandri IV papæ commissio de causa inter capitulum Burgi et alios]A.
Commissio per Alexandrum papam IIII. directa officiali Dyensis, quatenus audiret causam, & appellatione remota sine debito decideret, per Capitulum Burgi movendam contra priorem Sancti Felicis Valentiæ, rectorem ecclesiæ de Tornone, Genesium de Urro1, Arnaudum de Castro Buco, milites & quosdam alios Viennensis, Valentinensis & Dyensis civitatum & dioeceseon, quia injuriabantur eisdem super quibusdam decimis, pecuniis, redditibus, terris, possessionibus & aliis rebus. Datum Lateranen., idibus aprilis, pontificatus sui anno ijo.
[A] Analyse tirée de l'Invent. rais., fo 14 vo.
[1] Gui d'Urre, fils de noble Guillaume, avait vendu la même année au prieuré de Saint-Félix les redevances (taschas) qu'il percevait dans les terres de cet établissement & au mandement de Montelier, pour le prix de 8 livres (Invent. des titres de Saint-Félix, fo 47 vo, no 287).