1*
rei om. BDP |
quidquid DP |
uel sentitur suprascr. uel B |
qualiter coni. Vsener pro quanta |
disputatione BD |
congestione asperetur] congestione nodetur et congestione asperetur B |
quot C quot suprascr. uel quod B quod corr. in quot P quod D |
rithmus BC |
tractatur P tractetur C |
negotia {*above a: o} P | Verbum est uniuscuiusque
rei signum quod ab audiente possit intellegi a loquente prolatum. res est
quicquid uel sentitur uel intellegitur uel latet. signum est quod et se ipsum sensui et praeter se aliquid animo ostendit. loqui est articulata uoce signum dare. articulatam autem dico quae comprehendi litteris potest. | omne uerbum sonat. cum enim est in scripto non uerbum sed uerbi signum est. | sed quod sonat nihil ad dialecticam. de sono enim uerbi agitur, cum quaeritur uel animaduertitur
qualiter uocalium uel
dispositione leniatur uel concursione dehiscat, item consonantium uel interpositione nodetur uel
congestione asperetur et
quot uel qualibus syllabis constet, ubi poeticus
rhythmus accentusque a grammaticis solarum aurium
tractantur negotia. et tamen cum de his disputatur praeter dialecticam non est.
enim inter lineas add. C |
optinent uerb{a.} {*above a: orum} C |
illa om. D |
nam...loquimur uncis inclusit Vsener |
loquimur corr. ex loqnimur B |
occurr{*above r: tilde} C |
quidquid DP |
aures BD aures{*above e: i} P |
et DCP ex sed in mg. i.e. et B |
aliquod BP | haec
enim scientia disputandi est. sed
cum uerba sint rerum, quando de ipsis
obtinent, uerborum autem
illa quibus de his disputatur
(nam cum de uerbis loqui nisi uerbis nequeamus, et cum loquimur non nisi de aliquibus rebus loquimur),
occurrit animo ita esse uerba signa rerum, ut res esse non desinant. cum ergo uerbum ore procedit, si propter se procedit id est ut de ipso uerbo aliquid quaeratur aut disputetur, res est utique disputationi quaestionique subiecta, sed ipsa res uerbum uocatur.
quicquid autem ex uerbo non
auris sed animus sentit
et ipso animo tenetur inclusum dicibile uocatur. cum uero uerbum procedit non propter se sed propter aliud
aliquid significandum dictio uocatur.
quod D |
quatuor P ·IIII· {*above last I: or} B |
distincte P |
significat et nomen est sed uerbi · · quod B |
significat suprascr. a manu rec.: continetur P |
uerbum est nec tamen uerbum sed P |
iam in {*above 'in': ..} illa B |
ipsud C |
quod fit] quod a manu rec. add. in P |
quidquid DP | res autem ipsa quae iam uerbum non est neque uerbi in mente conceptio, siue habeat uerbum
quo significari possit siue non habeat, nihil aliud
quam res uocatur proprio iam nomine, haec ergo
quattuor distincta teneantur uerbum dicibile dictio res. quod dixi uerbum et uerbum est et uerbum
significat. quod dixi dicibile uerbum est, nec tamen uerbum sed quod in uerbo intellegitur et animo
continetur significat. quod dixi dictionem
uerbum est, sed quod iam illa duo simul id est et
ipsum uerbum et
quod fit in animo per uerbum significat. quod dixi rem uerbum est, quod praeter illa tria quae dicta sunt
quicquid restat significat.
141
inquid D |
nostra CP |
sed de trauerso {*above u: ns} D sed et de transverso C |
ubide {*above b: v} D |
odiosum quae D |
fit corr. Vsener pro sit |
quarto C quartum est defuit deleto est B |
putent C |
sillaba C |
enim BDP autem C |
bonbum D |
boesei B boese C boesae D boase uel boose P |
greci C |
ergo uerbum dictum est a uere boando a man. rec. add. in P |
quasi uere boando C | Verba ipsa quispiam ex eo putat dicta quod aurem quasi uerberent. immo
inquit alius quod aerem. sed quid
nostram? non magna lis est, nam uterque a uerberando huius uocabuli originem trahit.
sed de transuerso tertius
uide quam rixam inferat. quod enim uerum nos ait loqui oportet
odiosumque fit natura ipsa iudicante mendacium, uerbum a uero cognominatum est. nec ingenium
quartum defuit. nam sunt qui uerbum a uero quidem dictum
putant, sed prima
syllaba satis animaduersa secundam neglegi non oportere. uerbum
enim cum dicimus, inquiunt, prima eius syllaba uerum significat secunda sonum. hoc enim uolunt esse 'bum'. unde Ennius sonum pedum '
bombum pedum'
dixit, et
boêsai graeci clamare. | ergo uerbum dictum est
quasi a uerum boando hoc est uerum sonando.
ADNOTATIO CRITICA
Augustini libelli de dialectica tres habui codices. Bernenses duos meum in usum contulit accuratissime H. Vsener meus: B = codex Bernensis 363, de quo Vsener haec scribit:
Bongarsi nomen primo secundo ultimo folio inscriptum est, qui unde codicem nactus sit non magis liquet quam unde sua hauserit F. Ritterus Hor. I praef. p. XXXII. codex est quadratus. schedis constat membranaceis CLXXXXVII. conpositus est uno quinione qui primo loco collocatus est et XXIIII quaternionibus; sed excisae sunt quaternionis XI duae schedae, quat. XXII una, quat. XXV duae. scriptus esse uidetur saeculo aeui n. VIII exeunte uel incunte VIIII litteris saxonicis. uersuum numerus in alia scheda alius, nam litterarum uersuumque species minime aequabilis. cum in Seruio paginae uersus continuos exhibeant, in Fortunatiano (cf. C. Halm praef. rhet. lat. min. p. VIII) eisque quae hunc secuntur bipertitae, in Horatio nonnumquam tripertitae uel adeo quadripertitae sunt.
folio 153u. leguntur: {-c} · chIRII {*starting above h: consulis} for|TuNaTIaNI · aRTIs Rhe|TORICe lib · III · expl. IN|cIpIT · auRElII · au|GUSTINI · de dialecTica
C = cod. Bern. 548 saeculi decimi, litteris scriptus quae perquam similes longobardicis sunt, non raro euanidis; tituli INCIPIT TRACTATUS SCI AGI INDIALECTICA
extremae litterae legi uix possunt, sed manifesta est subscriptio EXPLICIT FELICITE TRAC|TATus BEATI AuGuSTINI IN dIAlECTICA
P = cod. Paris. lat. 7730 saeculi undecimi, quem Carolus Morel in usum meum contulit. D = cod. Darmstadiensis 166 cuius scripturas e W. Creceli editione opusculi Augustiniani Elberfeldae 1857 typis uolgata sumpsi. 'in D liber tribuitur C. Chirio Fortunatiano et inscribitur de dialectica liber':
Crecelius.
LIBRI II-IIII AD SEPTIMIVM
III
2*
posit C |
dices P |
quod add. Wachsmuth |
origine BD |
interpraetaris BC interpretaris DP |
rursus om. C |
origo dum esse donec BD
origo querendum esse donec C
origo dicenda est donec P
lacunam expleuit Crecelius et Wachsmuth |
innitum C |
cathenarum D |
ista BC | Stoici autumant | nullum esse uerbum cuius non certa explicari origo
possit. et quia hoc modo eos urguere facile fuit, si
diceres hoc infinitum esse,
quod quibus uerbis alicuius uerbi
originem interpretareris, eorum
rursus a te
origo quaerenda esset: illi docent hoc tamdiu faciendum esse, donec perueniatur eo ut res cum sono uerbi aliqua similitudine concinat, ut cum dicimus aeris tinnitum, equorum
hinnitum, ouium balatum, tubarum clangorem, stridorem
catenarum. perspicis enim haec uerba ita sonare, ut
ipsae res quae his uerbis significantur.
auditam DP |
sicis{*above ic: c} C |
peperit et ipsum P |
asperum est cum P |
crux B |
adficiunt D efficiunt{*above e: a} B efficiunt P |
sentiuntur corr. in sentiantur D sentiantur BP |
re ci. Otto Iahn |
leuiter P |
post uerba duae fere litterae erasae in B |
concordarent BCDP | sed quia sunt res quae non
sonant, in his similitudinem tactus ualere, ut si leniter uel aspere sensum tangunt, lenitas uel asperitas litterarum ut tangit
auditum,
sic eis nomina
pepererit, ut ipsum lene cum dicimus leniter sonat. quis item asperitatem non et ipso nomine asperam iudicet? lene est auribus cum dicimus uoluptas,
asperum cum dicimus
crux. ita res ipsae
afficiunt ut uerba
sentiuntur. mel, quam suauiter gustum
res ipsa, tam
leniter nomine tangit auditum; acre in utroque asperum est; lana et uepres ut audiuntur
uerba sic illa tanguntur. haec quasi cunabula uerborum esse crediderunt, ubi sensus rerum cum sonorum sensu
concordaret.
ipsam C |
similitu{*above u: dine} processisse C |
concordat CP concordaret B |
duritiae et inter B duritiae et inter sed pro et antea ae scriptum fuisse uidetur D duritie et inter C duritiae inter P |
crucis om. BCDP add. Louanienses |
appellata sint BCD |
uentum est ut P |
nomen non cod. Carthusianus Louaniensium tamen non BCDP |
sed om. P |
parum BCD |
quamdam BP |
dicatur CP |
nunc om. C |
piscibus simile CP |
dictam BD | hinc ad
ipsarum inter se rerum
similitudinem processisse licentiam nominandi, ut cum uerbi causa crux propterea dicta sit, quod ipsius uerbi asperitas cum doloris quem crux efficit asperitate
concordet, crura tamen non propter asperitatem doloris, sed quod longitudine atque
duritie inter membra cetera sint ligno
crucis similiora, sic
appellata sunt. inde ad abusionem
uentum, ut usurpetur
nomen non rei similis
sed quasi uicinae. quid enim simile habet significatio parui et minuti, cum possit
paruum esse, quod
non modo nihil minutum sit sed aliquid etiam creuerit? dicimus tamen propter
quandam uicinitatem minutum pro paruo. sed haec abusio in potestate loquentis est, habet enim paruum ut minutum non
dicat. illud magis pertinet ad id quod
nunc uolumus ostendere, quod cum piscina dicitur in balneis, in qua piscium nihil sit nihilque
simile piscibus habeat, uidetur tamen a piscibus
dicta propter aquam, ubi piscibus uita est. ita uocabulum non translatum similitudine, sed quadam uicinitate usurpatum est.
stultu C |
repugnare BDP reputare C |
accidi C |
hoc om. C |
quid distet BC quod istic P |
abripitur C |
de similitudine BCD dissimilitudine P |
dicitur C |
origo BCD ergo P |
eo ex correct. add. in C | quod si quis dicat homines piscibus similes natando fieri et inde piscinae nomen esse natum, stultum est repugnare, cum ab re neutrum abhorreat et utrumque lateat. illud tamen bene accidit, quod hoc uno exemplo diiudicare iam possumus, qui distet origo uerbi quae de uicinitate arripitur ab ea quae de similitudine ducitur. hinc facta progressio usque ad contrarium. nam lucus eo dictus putatur quod minime luceat, et bellum quod res bella non sit, et foederis nomen quod res foeda non sit; quod si a foeditate porci dictum est ut nonnulli uolunt, redit origo ad illam uicinitatem, cum id quod fit ab eo per quod fit nominatur.
feditate C |
porci {*starting above i: per} quem fedus C |
efficiatur CD |
per effectum P |
eius effectus P |
{*starting above space: uel o} putatio B putatio D |
quod continetur C quod continet P |
apellatam C |
quis .{*above .: h}orreum C |
mutata d littera P |
ordeo C |
a{.u} {*above space: t} per B |
ut {*starting above u: cum} orreum C hordeum P |
ubi D |
uocamus DP uocant C dicimus B |
capillos BP |
pilos BP |
origo om. C |
stoyci C | nam ista omnino uicinitas late patet et per multas partes secatur: aut per efficientiam, ut hoc ipsum a
foeditate porci per quem foedus
efficitur, aut
per effecta, ut puteus quod
eius effectum potatio est creditur dictus, aut per id
quo continetur, ut urbem ab orbe
appellatam uolunt, quod
auspicato locus aratro circumduci solet, | aut per id quod continet, ut si
quis horreum mutata littera affirmet ab
hordeo nominatum,
aut per abusionem,
ut cum horreum dicimus et
ibi triticum conditur, uel a parte totum ut mucronis nomine, quae summa pars gladii est, gladium
uocamus, uel a toto pars ut
capillus quasi capitis
pilus. | innumerabilia sunt uerba, quorum
origo, de qua ratio reddi possit, aut non est ut ego arbitror, aut latet ut
Stoici contendunt.
cunabula uerborum C |
sementum BDP se{~m}ttu{~u} C |
quisque P |
quidquam P |
syblabas D |
·u· littera B quinta littera C |
obtinent C |
primae DP prime C primae syllabae B |
uafer suprascr. fer a man. rec. P |
grassum D |
eas BCD eam P |
honerent CP |
unde BD inde CP |
habiit D |
habiit non habiuit utroque loco deleto h C |
non quam P |
hunc corr. ex hoc C | Vide tamen paululum quomodo perueniri putant ad illa verborum cunabula uel stirpem potius atque adeo sementum, ultra quod quaeri originem uetant, nec si quisquam uelit potest quicquam inuenire. nemo abnuit syllabas, in quibus V littera locum obtinet consonantis, ut sunt in his uerbis primae: uafer uelum uinum uomis uulnus, crassum et quasi ualidum sonum edere. quod approbat etiam loquendi consuetudo, cum de quibusdam uerbis eas subtrahimus ne onerent aurem. nam unde est, quod amasti dicimus libentius quam amauisti et nosti quam nouisti, et abiit non abiuit et in hunc modum innumerabilia?
quasi corr. ex quae si C quaesi D |
ualidius BCDP |
uiolentia B |
possint B |
quo aliquid uinciatur om. B |
amminicula B |
innituntur corr. ex inmituntur C |
prendunt corr. ex prendent uel prendont C praendunt B |
Terentius] Eun. IIII 4, 21 |
iterantium corr. ex itinerantium C iterantium P |
est et trita P |
ui pedum corr. ex uis pedum C uis pedum B usu (suprascr. uel ui) pedum P |
faciemus {*above e: a} C |
dicta C | ergo cum dicimus uim, sonus
uerbi ut dictum est
quasi ualidus congruit rei quam significat. iam ex illa uicinitate per id quod efficiunt, hoc est quia
uiolenta sunt, dicta uincula
possunt uideri et uimen,
quo aliquid uinciatur. inde uites, quod
adminicula quibus
innituntur nexibus
prendunt. hinc iam propter similitudinem incuruum senem uietum
Terentius appellauit. hinc terra, quae pedibus
itinerantium flexuosa
et trita est, uia dicitur. si autem uia, quod
ui pedum trita est, magis creditur dicta, redit origo ad illam uicinitatem. sed
faciamus a similitudine uitis uel uiminis, hoc est a flexu esse
dictam.
qu{.e}. {*above .: rit}ergo B |
a me C me BDP |
uictum D |
uictos D |
etiam quod P |
canto C cantu BDP |
ambiuntur P |
dicatur i in rasura scripto C |
ita sit uitis nomen BDP istud uiti sit nomen corr. ex ista uitis sit nomen C |
quod CP quid BD |
dicemus corr. ex dicimus D |
a ui uis add. a man. rec. in P a uiuis. quare B a uiuis. quare corr. ex a uiuis. quere C |
reddetur ratio add. a man. rec. in P |
ultro C |
prosequi P | quaerit ergo a me quispiam: quare uia dicta est, respondeo: a flexu, quod flexum uelut incuruum
uietum ueteres dixerunt, unde
uietos etiam quae cantho ambiantur rotarum ligna uocant. persequitur quaerere unde uietum flexum
dicatur, et hic respondeo a similitudine uitis. instat atque exigit, unde
ita sit uitis nomen; dico:
quod uinciat ea quae compraehenderit. scrutatur ipsum uincire unde dictum sit;
dicemus a ui. Vis quare sic appellatur requiret;
reddetur ratio quod robusto et quasi ualido sono uerbum rei quam significat congruit.
ultra quod requirat
non habet. quot modis autem origo uerborum corruptione uocum uarietur, ineptum est
persequi.
3
Varro asinos rudere canes gannire pullos pipare dixit.
150
4
deus cod. Paris. 7929. in Regin. et Hamburg. Varronis desiderantur uerba. |
omnibus Paris. | Ita respondeant cur dicant
deos cum
omnes antiqui dixerint diuos.
5
Ciceronem fixum M | Fixum.
6
noc{~e} pantera {*above t: h} cod. Laurent. pl. 45, 14 Paris. | Sicut nocet
panthera et lea.
IIII
7
proluuiem et proluuidinem W |
lubentina WL | Prolubium et prolubidinem dici ab eo quod lubeat. unde etiam lucus Veneris
Lubentinae dicatur.
LIBRI V-XXV AD CICERONEM
QVORVM V-X SERVATI SVNT IN CODICE FLORENTINO
XI
8
esse supra lineam cod. Sangermanens. 1180 saec. VIIII uel X | Varro ait genera tantum illa
esse quae generant.
151
9
dicitur cod. Bern. 380 saec. VI uel VII | Dicit Varro nullam rem animalem neutro genere declinari.
10
diminutiuo cod. Sangermanens. 1179 saec. VIIII uel X |
cognoscemus Sangerm. 1179 | Ait Plinius Secundus, secutus Varronem, quando dubitamus
principale genus redeamus ad diminutionem, et ex
diminutiuo cognoscimus principale genus.
11
Terentius Ad. IIII 2, 44 |
hic om. libri |
Plautus Rud. IIII 4, 112 | Hypocorismata semper generibus suis unde oriuntur consonant, pauca dissonant velut haec rana hic ranunculus, hic unguis haec ungula, hoc glandium haec glandula, hic panis hic pastillus et hoc pastillum, ut Varro dixit: haec beta hic betaceus, haec malua hic maluaceus, hoc pistrinum haec pistrilla, ut
Terentius in Adelphis; hic ensis haec ensicula et
hic ensiculus, sic
in Rudente Plautus.
Ypocorismata semper generib: suis und ... hic ranuncul: hic ungis {*above u: a} haec ungula {*above 'ungula': anguilla}. h ... h. pastillum ut uarro dixit haec beta hic betace ... h. pistrinum haec pistrilla ut terentius in ad ... sic in rudente plautus: N reliqua, quae ibi iam legi non possunt, e Charisio exc. grammaticis editione principe Diomede Prisciano suppleta
12
nec quintam N et quintam p |
intellegitur p intellegatur N |
Terent. Andr. IIII 2, 27 |
distinxit et ma{-s} gen{-e} N distincxit masculino genere p ut Putschius |
cursum significare N cursus significaret p | Dies communis generis est. qui masculino genere dicendum putauerunt has causas reddiderunt, quod dies festos auctores dixerunt non festas, et quartum et quintum kalendas, non quartam
nec quintam, et cum hodie dicimus, nihil aliud quam hoc die
intellegitur. qui uero feminino, catholico utuntur quod ablatiuo casu E non nisi producta finiatur, et quod deminutio eius diecula sit non dieculus, ut ait
Terentius 'quod tibi addo dieculam'. Varro autem
distinxit ut masculino genere unius diei
cursum significaret , feminino autem temporis spatium. quod nemo seruauit.
13
netius bis cod. Laon.. neuuis bis cod. Vindob. | Hic
naeuus.
14
sumta L sumpta et masculino R |
aliterea Rr et ea littera in mg. r aliterea K aliter ea BDHGL |
finibri K |
KOCHLEAS L KOCHLÊAS K KOCHLIAS {*above L: L} Rr KOKlAIS H |
coclea RBH coclia DGL |
O * CHARTES K CHARTES R KARTES H |
cartha R carta DH |
GAUSAPES BHGK | Varro de lingua latina ait, talia ex Graeco
sumpta ex masculino in femininum transire
et A litera finiri ho kochlias haec
cochlea,
ho chartês haec
charta,
ho gausapês haec gausapa.
15
hic om. libri |
huius uis et pluraliter hae uis p huius uis et piu hae uis alio atramento ut uisum est Lindemanno suprascr. in B |
sicut reneus (corr. renus) et uarro B sicut ritiennus et uarro p | VIS et ipsa tertiae sunt declinationis et similem nominatiuo faciunt genetiuum:
hic ciuis huius ciuis, haec uis
huius uis et plurali hae uis sicut Lucretius et Varro, nam hae uires numero semper plurali declinantur.
16
hoc uas huius uasis his uas huius uadis utrumque ci. Spengelius allg. schulz. 1832 p. 275
hoc uas huius uasis uel hoc uasum huius uasi utrumque ci. Keilius
hoc uas huius uasis utrumque Varro ait de lingua latina hic uas huius uadis B | VAS terminata et SIS faciunt genetiuo et DIS,
hoc uas huius uasis his uas huius uadis: utrumque Varro ait de lingua latina.
17
Lucius et Aemilius et cetera in N legi non possunt (= desunt in N)
Lucius Aemilius et cetera Putschius ex codice Dousae Lucil. sat. VIIII 7 p. 45 et 123 quem in reliquis quoque secutus est (= P) |
duplici .ii. N |
genetiuo singulari desunt in N |
genetivos singulares finire debent P |
finiri debentur N |
ne om. N ut P |
tionem nominum desunt in N |
obseruationem nominatiuo non minorem P |
uocatiuum quoque P desunt in N |
sed propter differentiam P desunt in N |
corrumpi .i. N corripi P |
Lucilius tamen et per unum i desunt in N
Lucilius tamen et per unum i in genitiuo P | Lucius et Aemilius et cetera nomina quae ante V habent I
duplici I genetiuo singulari finiri debent,
ne necesse sit aduersus
obseruationem nominum nominatiuo minorem fieri genetiuum. idque Varro tradens adicit
uocatiuum quoque singularem talium nominum per duplex I scribi debere,
sed propter differentiam casuum
corrumpi.
Lucilius tamen et per unum I genetiuum scribi posse existimat.
enim (quare add. Dousa) seruandi numeri et uersus faciendi. Nos Caeli Numeri numerum et (ut Dousa) seruemus P |
modumque P deest in N |
nisi et Caelii et Numerii per ii huius Numerii faciendum P |
numerum N |
Numeri fa desunt in N |
libro IIII sic ad N libro nono sic ait P |
filius Luci desunt in N si filius Luci ferit collum ut Corneli Cornificique P uui fecerit colum ut cornelii cornificiique N feceris i solum L. F. Schmidtius Lucil. sat. VIIII p. 21 |
pupilli deest in N |
pueri lucii h. unius fieri N pueri Lucili hoc unius fiet P ex Velio Longo p. 2220 | ait enim 'seruandi Numeri, numerum ut seruemus modumque'. numquam enim hoc intulisset, nisi et Numerium per I huius Numeri faciendum crederet. denique et in libro VIIII sic ait 'porro hoc, filius Luci, feceris I solum ut Corneli Cornificique'. et paulo post 'pupilli pueri Lucili, hoc unius fiet'.
18
strigle N |
aue in N uix legi potuit | Plinius eodem libro: ab antiquis, inquit, quos Varro
reprehendit, obseruatio omnis illa damnata est, non quidem in totum. dicimus enim, inquit, ab hoc canali siti tussi febri. maiore tamen ex parte forma mutata est. ab hoc enim cane orbe carbone turre falce igne ueste fine monte fonte ponte
strigile tegete
aue asse axe naue classe dicimus.
19
ambustum N | Rure ordinatum
arbustum.
20
per.is {*above .: e} N |
lyntreis N |
corbeis ω curueis M |
inepteis N | Quorum nominum genetiui pluralis ante VM syllabam I litteram merebuntur, accusatiuus, inquit Plinius,
per EIS loquetur, montium monteis; licet Varro, inquit, exemplis hanc regulam confutare temptarit istius modi: falcium falces non falceis facit, nec has merceis, nec hos axeis
lintreis uentreis stirpeis urbeis
corbeis uecteis inerteis. et tamen manus dat praemissae regulae ridicule, ut exceptis his nominibus ualeat regula.
21
Varro dicit ad Ciceronem XI horum poematorum et his poematis oportere dici.
22
plenius N |
greco grece {-d}{-t} N | Plinius sermonis dubii VI de Varrone: quam maxime uicina
Graeco Graeca dicit, uti nec schematis quidem dicat sed schemasin.
158
23
Git. Varro ad Ciceronem XI per omnes casus id nomen ire debere conmeminit.
24
iuuenior et senior cod. Laurent. plut. XXII 1 Hamburg. | Secundum Varronem
iuuenior et senior comparatiui sunt per inminutionem.
XII
26
pertenent B |
et sunt om. M. |
uarrom A Keilio uidentur uerba et Varroni Menippeo ad exemplum uel a grammatico uel a librario omissum pertinere et alieno loco interposita esse | Haec de quattuor coniugationibus quae
pertinent ad uerba quae analogiae parent, quarum exempla passim perscripta sunt
et sunt nota. quae si quis conceperit animo, non facile labetur. sunt enim euidenter exposita * *
et Varroni Menippeo.
27
sapui quam {*above ua: uel} sapii quam sapiui Kk sapiui uel sapii quam sapui B sapui {*above u: i} uel sapii quam sapui H quam sapiui om. R |
inueniuntur r inueniantur R |
Charisio r carisio LK cariseo G Charisius R |
uel sapiui r uel sapii R |
Aspero k |
et sapii] uel sapii r uel sapui d assapui D |
diomides GLK |
adprobat B | Sapio tam
sapui uel sapii quam sapiui protulisse auctores
inueniuntur, Probo tamen sapui placet dici,
Charisio sapui
uel sapiui,
Aspro sapiui
et sapii secundum Varronem, quod
Diomedes etiam
approbat.
XIII
28
uetere deleri mauolt Otto Iahn |
numeros saturnios ita reuocauit Keilius: meá puer (rectius opinor por) quíd uérbi éx tuo óre audívi |
nelei N menelai uetus codex Merulae Enni ann. fr. p. 53 |
carmine aeque prisco ci. Keilius carmine eaque prisco N carmine eoque prisco: saucia Putschius carmine: ea quaé petísso saúcia, púera fília, súmam ci. Lindemannus carmine eo quoque prisco ci. Ribbeckius trag. lat. rel. p. 199 |
summam ω Summani Hermannus elem. doctr. metr. p. 639 Salmonei O. Mueller suppl. Festi p. 388 |
Aelius Stilo Ω aedilius cilo N | Puer et in feminino sexu antiqui dicebant, ut graeci
ho pais kai hê pais, ut in Odyssia
uetere, quod est antiquissimum carmen: '
mea puer,
quid uerbi ex tuo ore audio'? et in
Nelei carmine aeque prisco: 'saucia puer filia
sumam' ubi tamen Varro, cum A puera putat dictum, sed
Aelius Stilo magister eius et Asinius contra.
160
29
Leontion et thrusion et paunion p thyrusion et faunion N Chrysion et Phanion Spengelius Caecil. Stat. fragm. p. 6, modo praestat Chrusion |
greci N |
neutra fecere N metra facta sunt p |
lacunam indicauit Keilius, cui excidisse uidentur quaedam quibus et de declinatione nominum graecorum dictum fuerit et alia exempla qualia praebeat Prisc. VI 24 p. 215, 18, posita erant |
fronesium N |
in] de N | Leontion et Chrusion et Phanion ex neutris
graecis feminina nostri fecere * * * et Plautus quod dixit haec
Phronesium et Caecilius Leontium. Varroni autem placet talia nomina datiuo tantum casu et ablatiuo declinari,
in ceteris uero sic efferri ut nominatiuo.
30
Palpetras per T Varro ad Ciceronem XIII dixit.
31
oliuo et osso ω | Varro ad Ciceronem XIII:
oliuo et oxo putat fieri.
XIIII-XVI
32*
quiddam BCD quidem P |
quum C |
sint P |
coheret C |
uel ningit B uel ninguet D aut ninguit P |
etiam si non addatur quis pluat aut ninguat om. B |
pluiet C |
n{~u}ari B | Verba aut simplicia sunt aut coniuncta. simplicia sunt, quae unum
quiddam significant, ut cum dicimus 'homo' 'equus' 'disputat' 'currit'. | itaque hoc includitur hac
definitione, qua non includitur cum dicimus 'loquor'. quamuis enim unum uerbum sit, non habet tamen simplicem significationem, siquidem significat etiam personam quae loquitur. ideo iam obnoxium est ueritati aut falsitati, nam et negari et affirmari potest. omnis itaque prima et secunda persona uerbi quamuis singillatim enuntietur, tamen inter coniuncta uerba numerabitur, quia simplicem non habet significationem. | tertia persona uerbi semper inter simplicia numeratur et nondum aut affirmari aut negari potest, nisi
cum talia uerba
sunt, quibus necessario
cohaeret personae significatio consuetudine loquendi, ut cum dicimus 'pluit'
uel 'ninguit',
etiam si non addatur quis pluat aut ninguat, tamen quia intellegitur non potest inter simplicia
numerari.
connexa C |
dicta sunt expectant aliquid, ut eadem BCDP in mg. add. alia quae C
lacunam explendam esse eis quae male inrepserunt p. 165, 5 uidit Crecelius. ibi enim et sententiam conpraehendunt et aliquid expectant ex loco nostro repetuntur, quae cum reliquis alia quae ... ad conpletionem sententiae in codicis cuiusdam margine scripta fuisse et alieno loco intrusa esse uidentur |
ambulat C om. BDP |
aduc {*above du: h} C | Coniuncta uerba sunt quae sibi
conexa res plures significant, ut cum dicimus 'homo ambulat' aut 'homo festinans in montem ambulat' et si quid tale. sed coniunctorum uerborum alia sunt quae sententiam compraehendunt, ut ea quae
dicta sunt, alia quae expectant aliquid ad conpletionem sententiae, ut eadem ipsa quae nunc diximus, si subtrahas uerbum quod positum est
'ambulat'; quamuis enim uerba coniuncta sint 'homo festinans in montem', tamen
adhuc pendet oratio. separatis igitur his coniunctis uerbis, quae non implent sententiam, restant ea uerba coniuncta, quae sententiam compraehendunt.
obnoxio P |
est PDP et C |
ita BC itaque DP |
exsecramus BP execramus D |
quisquis BDP si quis C |
dicit BDP dicat C |
uillam BDC illam P |
uel dii BDC aut dii P |
perduint D perdant {*above a: u} B perdant C perdunt P |
dicit BDP |
affirmabit C |
negabit C |
tales sententiae nec P |
questionem C | horum item duae species sunt. aut enim sic sententia compraehenditur ut uero aut falso teneatur
obnoxia, ut est 'omnis homo ambulat' aut 'omnis homo non ambulat'
et si quid huiusmodi est. aut
ita impletur sententia, ut licet perficiat propositum animi, affirmari tamen negariue non possit, ut cum imperamus cum optamus cum
exsecramur et similia. nam
quisquis dicit 'perge ad
uillam' uel 'utinam pergat ad uillam'
uel 'di illum
perduint', non potest argui quod mentiatur aut credi quod uerum
dicat. nihil enim
affirmauit aut
negauit, ergo
nec tales sententiae in
quaestionem ueniunt, ut disputatorem requirant.
sunt quae] sunt om. B |
ut est illud quod dicimus omnis homo ambulat om. P |
coniuntione C |
tandiu B |
summam] summa P |
hoc non concessero BDP non erasum in C |
docere quod non mouetur ambulet deletis uerbis quod non mouetur B |
est quod mouetur] est om. P |
ut restet C |
non concedi] non add. inter lineas in C |
est quod non] est om. P | Sed illae quae requirunt aut simplices sunt aut coniunctae. simplices
sunt, quae sine ulla copulatione sententiae alterius enuntiantur,
ut est illud quod dicimus 'omnis homo ambulat'. coniunctae sunt de quarum copulatione iudicatur, ut est 'si ambulat mouetur'. sed cum de
coniunctione sententiarum iudicium fit,
tamdiu est donec perueniatur ad
summam. summa est autem quae conficitur ex concessis. quod dico tale est: qui dicit 'si ambulat mouetur' probare uult aliquid, ut cum
hoc concessero uerum esse restet illi
docere, quod ambulet, et summa consequatur,
quae iam negari non potest, id
est quod mouetur,
aut restet illi docere, quod non mouetur, ut consequatur summa, quae item non potest
non concedi, id
est quod non ambulet.
concessero et alia quae aliquid expectant ad conplectionem sententiae sententiam compraehendunt adiunxerat aliam B
concessero alium et aliam quae aliquid expectant ad completionem sententiae sententiam conprehendunt; adiunxerit aliam C
concessero et alia quae aliquid expectant ad conpletionem sententiae sententiam conpraehendunt Adiunxerit aliam D
concessero et alia quae aliquid exspectant ad complectionem sententiae sententiam comprehendunt Adiunxerit aliam P
cf. adnot. ad p. 163, 5 |
sententia{*above a: rum} in fine uersus P |
concearum B |
conceditur C concedit in fine uersus P | rursus si hoc modo uelit dicere 'homo iste ambulat', simplex sententia est, quam si
concessero et adiunxerit aliam 'quisquis autem ambulat mouetur', et hanc etiam concessero, ex hac coniunctione
sententiarum quamuis singillatim enuntiatarum et
concessarum ilia summa sequitur, quae iam necessario
concedatur, id est: homo iste igitur mouetur.
primae duae CDP primae et duae B |
dialecticae C |
est om. P |
illa quae sic implet sententiam om. B |
sic] sit D |
uocatur B uocatur om. P | His breuiter constitutis singulas partes consideremus. nam sunt primae duae, una de his quae simpliciter dicuntur ubi est quasi materia dialecticae, altera de his quae coniuncta dicuntur, ubi iam quasi opus apparet. quae de simplicibus est uocatur de loquendo. illa uero quae de coniunctis est, in tres partes diuiditur. separata enim coniunctione uerborum quae non implet sententiam, illa quae sic implet sententiam, ut nondum faciat quaestionem uel disputatorem requirat, uocatur de eloquendo. illa quae sic implet sententiam, ut de sententiis simplicibus iudicetur, uocatur de proloquendo. illa quae sic compraehendit sententiam, ut de ipsa etiam copulatione iudicetur, donec perueniatur ad summam uocatur de proloquiorum summa.
XVIII
33
intussit cod. Guelferb. Gud. 103 | Quibus nos in hoc libro proinde ut nihil
intersit utemur indiscriminatim.
XXII
XXIII
35
ingluuies inquit sunt tori Vrsinus Daniel ingluuies tori inquit sunt Lion | Ingluuies sunt tori circa gulam qui propter pinguedinem fiunt atque interiectas habent rugas.
XXIIII
36
(
axiômata) M. Varro alias profata alias proloquia appellat.
Gelli codices librorum VIIII-XX quibus usus sum sunt hi: V = cod. Lugd. Voss. F. 7 saec. fere XIII iudice Martino Hertz ber. d. berl. acad. 1847 p. 412, quem ipse contuli L = cod. Lugd. Voss. F. 112 saec. X iudice Hertzio cuius lectiones Lucianus Mueller mecum commmunicauit
ad ceronem L |
XXIIII L |
nichil VL |
aZiôma V |
huiusmodi L |
penus V |
nummantiam V numanciam L |
cedis dapnatus V |
"dicitur" ita V |
aut uerum] an uerum V |
aZiôma V | M. Varro de lingua latina
ad Ciceronem quarto uicesimo expeditissime ita finit: proloquium est sententia in qua
nihil desideratur. Erit autem planius quid istud sit,
si exemplum eius dixerimus.
axiôma igitur sine id proloquium dicere placet,
huiuscemodi est 'Hannibal
Poenus fuit', 'Scipio
Numantiam deleuit', 'Milo
caedis dampnatus est', 'neque bonum est uoluptas neque malum'. et omnino quicquid
ita dicitur plena atque perfecta uerborum sententia, ut id necesse sit
aut uerum aut falsum esse, id a dialecticis
axiôma appellatum est, a M. Varrone sicuti dixi proloquium.
greci VL |
SYNÊmmeno aZiôma V om. L |
dicunt id alii L |
connexum V |
cõnexum V |
ambulat Plato ab alia manu suprascr. in L |
SYmpepaetmenon V om. L |
eiusdemmodi VL eiusmodi uolgo |
collega V |
Mummi] mimi {*above first i: ', above second i: "} V |
mendatium bis V | Sed quod graeci sunêmmenon axiôma dicunt, alii nostrorum adiunctum, alii conexum dixerunt. id conexum tale est 'si Plato ambulat, Plato mouetur'; 'si dies est, sol super terras est'. item quod illi sumpeplegmenon, nos uel coniunctum uel copulatum dicimus, quod est huiusmodi: P. Scipio Pauli filius et bis consul fuit et triumphauit et censura functus est et conlega in censura L. Mummi fuit. in omni autem coniuncto si unum est mendacium, etiamsi cetera uera sunt, totum esse mendacium dicitur.
apparatus of fragment 36, page 168
omnia que V |
illa que V |
istitem V |
greci ubique VL |
MeZeitMeNONaxiôma V om. L |
huiusmodi{*above m: ce} V |
neque bonum neque malum L |
diiunguntur V |
opposita que V |
diiunguntur V | nam si ad ea
omnia, quae de Scipione illo uera dixi, addidero 'et Hannibalem in Africa superauit', quod est falsum, uniuersa quoque
illa quae coniuncte dicta sunt propter hoc unum quod falsum accesserit, quia simul dicentur, uera non erunt.
est item aliud, quod
graeci diezeugmenon axiôma,
nos disiunctum dicimus. id
huiuscemodi est: 'aut malum est uoluptas aut bonum aut
neque malum neque bonum est'. omnia autem quae
disiunguntur, pugnantia esse inter sese oportet, eorumque
opposita, quae antikeimena graeci dicunt, ea quoque ipsa inter se aduersa esse. ex omnibus, quae
disiunguntur unum esse uerum debet, falsa cetera.
aut nichil V autem nihil L |
erunt aut que VL |
disiuncta V adiuncta L |
que opposita VL |
sunt om. L |
se V |
paRaaieZeYtMeNon V |
quo que VL |
sunt sed] {~/f}ed L |
contraria inter sese non sunt quoniam om. L |
contrarie dicuntur V |
que simul VL |
tempe V | quodsi aut nihil omnium uerum aut omnia pluraue quam unum uera erunt aut quae disiuncta sunt non pugnabunt aut quae opposita eorum sunt, contraria inter sese non erunt, tum id disiunctum mendacium est et appellatur paradiezeugmenon sicuti hoc est, in quo quae opposita non sunt contraria: 'aut curris aut ambulas aut stas'. nam ipsa quidem inter sese aduersa sunt sed opposita eorum non pugnant, non ambulare enim et non stare et non currere contraria inter sese non sunt, quoniam contraria ea dicuntur, quae simul uera esse non queunt. possis enim simul eodemque tempore neque ambulare neque stare neque currere.
37 Varro in XXIII. GL |
haurierunt{*above last u: i} Rr haurieriint L | Cum indidem
haurierint.
38
In summa constructionis eius caput collocauit, in quo esset regimen totius animantis, datumque illi hoc nomen est, ut quidem Varro ad Ciceronem scribit, quod hinc capiant initium sensus ac nerui.
170
39
dicit Burmannus dicere Daniel | Varro de lingua latina alam culmum fabae
dicit.
Varronis uerba teste Thilone non occurrunt nisi in cod. Leidensi 80, ubi haec legi possunt Varro de lingua latina alam. ulm....fab....
40
quirit * Varro ad Ciceronem * Fenestella quiritatur Keilius qui asteriscis lacunas quibus Liui et Varronis exempla periisse ei uidentur indicauit
de fenestella Mercklinus Philol. III p. 151. I. Poethius de Fenestella diss. Bonn. 1849 p. 6 | De fenestella quiritatur.
DE SERMONE LATINO AD MARCELLVM
LIBRI V
I
41*
his om. BM |
omnium quae B omniumque AM omnium mg. codicis Charisi (cf. testimonia) nominumque Charisius Putschius Keilius |
inmutabili ne quicquam ABM inmutabilis est nec quicquam Charisium secutus Keilius |
traditur B |
quo accipitur M |
a om. M |
thechinicos M technos B |
erudit {*after t: curved line} M erudit AB |
par B pars AM |
consessione AM consesione B |
anchoram BM anachortam A aram Varro ipse scripserit cf. Char., l. s. | Latinitas est incorrupte loquendi obseruatio secundum romanam linguam. constat autem, ut adserit Varro,
his quattuor: natura analogia consuetudine auctoritate. natura uerborum
omnium, quae inmutabilis est, non quicquam aut minus aut plus
tradidit nobis, quam
quod accepit. nam si quis dicat scrimbo quod est scribo, non analogiae uirtute sed naturae ipsius constitutione conuincitur. analogia sermonis
a natura proditi ordinatio est secundum
technicos neque aliter barbaram linguam ab
erudita quam argentum a plumbo dissociat. consuetudo non ratione analogiae sed uiribus
par est, ideo solum recepta, quod multorum
consensione conualuit, ita tamen ut illi artis ratio non accedat sed indulgeat. nam ea e medio loquendi usu placita adsumere consueuit. auctoritas in regula loquendi nouissima est. namque ubi omnia defecerint, sic ad illam, quem ad modum ad
ancoram decurritur. non enim quicquam aut rationis aut naturae aut consuetudinis habet, cum
tantum opinione secundum ueterum lectionem recepta sit nec ipsorum tamen, si interrogentur cur id secuti sunt, scientium.
42*
audito A |
exillis A exillis corr. a manu alia in exilis M |
et om. BM |
scriptilis A scribalis M scripturalis B |
inscriptulis B | Vox est, ut stoicis uidetur, spiritus tenuis
auditu sensibilis, quantum in ipso est. fit autem uel
exilis aurae pulsu uel uerberati aeris ictu. omnis uox aut articulata est, aut confusa. articulata est rationali hominum loquellis explanata. eadem
et litteralis uel
scriptilis appellatur, quia
litteris conprehendi potest. confusa est inrationalis uel
inscriptilis, simplici uocis sono animalium effecta, quae scribi non potest, ut est equi hinnitus, tauri mugitus.
43
si qua A si q{*above q: a} B |
debent AB |
auctoritatem tanti uiri Putschius | Lacrumae an lacrimae, maxumus an maximus, et
si qua similia sunt, quo modo scribi
debeant, quaesitum est. Terentius Varro tradit Caesarem per I eiusmodi uerba solitum esse enuntiare et scribere: inde propter
auctoritatem uiri consuetudinem factam.
Cassiodori codices Keili sunt: A = cod. Bern. 330 saec. X B = cod. Paris 7495 (olim 5509, 1) 'Claudii Puteani' membr. 4. saec. XIII
44
esse credit B |
mille hominum ·II· B |
huce utroque opus mille B huic EI utroque coni. Vsener |
militiam B |
pilam in qua B |
quo ipse{*above e: o} tenues si B |
pila B |
qua iacimus ad{~ee}*. pella ut plenus fiat B | Lucilius ubi I exile est per se iubet scribi, at ubi plenum est praeponendum
esse E credit, his uersibus:
Meille hominum, duo meillia; item huice utroque opus, meiles,
Meilitiam. tenues I: pilam qua lusimus, pilum
Quo pinso, tenues I. plura haec feceris: peila
Quae iacimus, addes E, peila, ut plenius fiat.
dilabitur B |
liter{e,} praeponi B totum hoc fragmentum Vsener correxit, ego p. 91n. erraui |
uero minime cum alioqui {*above space: &} non aliunde in singulari B |
plurali om. B |
sonat B |
et ***] add. Vs. |
mitto emisimus libri |
ut add. B |
constant B |
et libri | quam inconstantiam Varro arguens in eundem errorem diuersa uia
delabitur, dicens in plurali quidem numero, debere I
litterae E praeponi, in singulari uero minime, cum alioqui et non aliud in singulari, quam in
plurali extrema syllaba
sonet et * * *, ut in uerbis manifestum est. dicimus enim
mitto misi misimus. nisi aliam hic uult esse rationem [quod absurdum est],
ut cum uerba quoque ex syllabis
constent,
at diuersa regula corrigantur.
Scauri cod. Bernensis 330 saec. X = B
45
nam qu{e,} nimium et commercium V |
reliquamus V |
mercirius V |
ut Ritschelius quaest. Varr. p. 29 et V |
Terentius Heaut. IIII 3, 21 | Mium et commircium per I antiquis
relinquamus, apud quos aeque et
Mircurius per I dicebatur, quod mirandarum esset rerum inuentor,
ut Varro dicit. | item miis per I, non meis per E ut
Terentius: at enim istoc nihil magis Syre miis nuptiis aduorsum.
Veli Longi cod. Vaticanus 3402 saec. XVI = V
46
speciem add. m. rec. in mg. B |
uideatur A |
quae (qua cod. Bern. 243) et Aeoli AB |
nostri] non A om. B |
terentius usu raro AB |
perscribit A |
VAV Ritschelius l. s. p. 27 ua AB | Est quaedam littera in F litterae
speciem figurata, quae digamma nominator, quae duos apices ex gamma littera habere
uidetur. ad huius similitudinem soni nostri coniunctas uocales digammon appellare uoluerunt, ut est notum uirgo. itaque in prima syllaba digamma et uocalem oportuit poni: *wotum *wirgo,
quod et Aeolii fecerunt et antiqui
nostri, sicut scriptura in quibusdam libellis declarat. hanc litteram
Terentius Varro dum uult demonstrare ita
perscribit:
VAV.
de codd. uide adnot. ad
fr. 43
176
47
et non paret B |
urbs e pelobs B |
eiusdemmodi B |
in PIS excurrunt B |
pelobs pelopis B | Non caret quaestione etiam plebs et
urbs et Pelops, quae Varro ita distinguit ut per B et S ea nominatiuo casu putet esse scribenda, quae eandem litteram genetiuo reddant ut plebs plebis urbs urbis, ea uero per PS, quae similiter genetiuo
eiusdem numeri in PIS excurrant ut
Pelops Pelopis.
48
Cretenses Ennius (dixit).
II
49
leues B leue sunt A leuae M |
procere A proceres BM |
gregulae BM |
proceres ABM |
gregulae M |
ymnos A ymnus B | Syllabae, ut ait Varro, aliae sunt asperae aliae
leues, aliae
procerae aliae retorridae, aliae barbarae aliae
graeculae, aliae durae aliae molles. asperae sunt ut trux crux trans, leues ut lana luna,
procerae sunt quae uocalem longam extremam habent aut paenultimam ut facilitas, retorridae sunt quae mutam habent extremam ut hic hoc, barbarae sunt ut gaza,
graeculae ut
hymnos Zenon, durae ut ignotus, molles ut aedes.
50
lêrin in mg. lêrein V |
latine sulco VP latina a lira id est sulco Ritschelius quaest. uarr. p. 29 |
existimatur V | Delirus placet Varroni, non delerus. non enim, ut quidam existimant, a Graeco tracta uox est
para to lêrein sed est
latina a lira id est sulco. itaque sicuti boues
cum se a recto actu operis detorserint delirare dicuntur, sic qui a recta uia uitae ad prauam declinant, per similitudinem translationis item delirare
existimantur.
51
duas .l.l. habet AB |
sunt B erasum in A | Interuallum
duas L habet, uallum enim ipsum non aliter scribitur, a quo interuallum. Varro dicit interualla esse spatia, quae
sunt inter capita uallorum id est stipitum quibus uallum fit, unde cetera quoque spatia dicuntur.
52
scribitur om. A |
secutus enim est ethimologiam B |
et accipit om. B |
quod loqui] quid loqui A qui loqui B |
narratio eraso priore r A | Narare per unum R
scribitur, ut Varroni placet.
secutus est enim etymologiam nominis eius, qua gnarus dicitur, qui scit
et accipit quod loqui debeat. denique compositio uerbi ita scribitur: ignorare, quod non per duo R sed per unum scribitur. ideo et
naratio unum R habere debet.
53
marcellium V |
editumum L editummum V |
edituum V edit{~u}um L | M. Varro in libro secundo ad
Marcellum de latino
sermone
aeditumum dici oportere censet, magis quam
aedituum, quod alterum sit recenti nouitate fictum, alterum antiqua origine incorruptum.
54
quae greci L que greci VB |
enigmata VL enicmata B |
appallauerunt{*above second a: e} L |
minusne L minusque{*above 'que': ne} B minus V |
minus non sat scio Scaliger Virgilii append. p. 230 minus non sit sat scio L minus non sit sed scio VB |
an LVB at Hertzius |
eorum ut quondam VB eorum quod L |
audiui ipsi dicier ioui regi L audiui ipsi dicier ioui regi regi B audiui ipsi.......oui regi lacuna sex uel septem litterarum inter ipsi et oui V audiui dicier Ioui ipsi regi Scaliger |
uoluit V hoc aenigma Barthius aduers. XVI 22 sic scripsit: semel minus? non. bis minus? non. sat scio. | an utrumque? uerum. ut quondam audiui dicier e. q. s. |
nolet L noluit VB |
aput V |
quaereret VB |
in m. uarronis LB . {)i}n. uarronis V |
mercellum L macellium V | Quae graeci dicunt
aenigmata, hoc genus quidam ex nostris ueteribus scirpos
appellauerunt. | quale est:
Semel minusne an bis minus non sat scio,
an utrumque eorum. ut quondam audiui dicier,
Ioui ipsi regi noluit concedere.
hoc qui nolet diutius apud sese quaerere, inueniet quid sit in M. Varronis de sermone latino ad Marcellum libro secundo.
Gelli codicibus VL accedit B = fragm. Bernense cod. msc. 404 scriptum anno ae. n. 1173 cf. Hertz l. s. p. 412
III
55
distantias altitudinem L |
quantum ore L |
sit] si L |
altitudinem] ab altitudine L |
Crasitudo L |
spiratu corr. in spiritu L |
pneuma dasu add. Albertus Zippmann om. L |
aspiranda L |
pingui res L |
aspiratu L | Scire oportet uocem sicut omne corpus tris habere
distantias: longitudinem altitudinem crassitudinem. longitudinem tempore ac syllabis metimur, nam et
quantum morae enuntiandis uerbis teratur et quanto numero modoque syllabarum unumquodque
sit uerbum, plurimum refert.
altitudinem discernit accentus, cum pars uerbi aut in graue deprimitur aut sublimatur in acutum.
crassitudo autem in
spiritu est, unde etiam graeci adspirationem
pneuma dasu appellant. nam omnes uoces aut
aspirando facimus
pinguiores, aut sine
spiritu pronuntiando tenuiores.
L = cod. Lauantinus saec. VIII uel VIIII, cuius lectiones ex analectis gramm. Eichenfeldi et Endlicheri adpono
181
56
sic] sit AB |
nunquam A |
dubitatum ac secundo A dubitatum est ac secundo B |
consonanti B |
debere AB |
quia solus B |
quae adspirationem B quae ad adspirationem A |
conferat edidit Fornerius (Paris. 1588) conferet B confert A |
temptat B |
qu... uocalibus (quod corr.) B ut uocalibus A |
{-q}q; A | H sicut in quaestione est littera sit necne:
sic nunquam dubitatum, an secundo loco a quacunque
consonante poni
deberet,
quod solus Varro dubitat. uult enim auctoritate
sua efficere, ut H prius ponatur ea littera,
cui adspirationem conferat, et tanto magis hoc
tentat persuadere,
quod uocalibus quoque dicat anteponi ut heres, hircus.
de codd. uid. adnot. ad
fr. 43
57
placet. h. littera B placet h litera A |
si pro loco B |
ipse intelligere debet inquit A |
debet Rhodum A |
non om. A |
rodum esse AB |
retorem. rethorem B | Varroni
placet R litteram,
si primo loco ponatur, non adspirari. lector enim
ipse, inquit, intellegere debet Rodum, tamen etsi H
non habet,
Rhodum esse,
retorem rhetorem.
58
de hac litera V |
cum his] ?? |
et reprendit] In reprendit V |
haren{e,} ha:alicam {*above second a: h} et aliculam V |
existimet V |
et tam V | De H littera quaeritur quae se
cum his aut inseruit uocibus aut praeposuit; inseruit, ut in his: uehemens reprehendit, cum elegantiores et ueementer dicant
et reprendit secundum primam positionem. prendo enim dicimus non prehendo. at praeposuit, ut cum dicas: hostis
harena halicam et haliculam, cum ab alendo possit alica dici, et aliculam
existiment dictam, quod alas nobis iniecta contineat.
hortus quoque non desiderabat aspirationem, quod ibi herbae oriantur id est nascantur, sed tamen a consuetudine accepit. et cohortes aeque a cooriendo ex eodem loco dictae sunt,
et eam differentiam quidam esse uoluerunt, ut cohortes militum cum aspiratione a mutua hortatione dicantur. item nonnulli harenam cum aspiratione, siue quoniam haereat siue quod aquam hauriat, dicendam existimauerunt, aliis sine aspiratione uidetur enuntianda.
fassana f fasma {*under a: α stacked on .i.} V |
fercos f fircos V |
coleam V |
censent P |
gracchos V |
bocchus V | nos non tam per illas causas, quas supra proposuimus, quam propter originem uocis, siquidem, ut testis est Varro, a sabinis fassana dicitur: et sicut S familiariter in R transit, ita F in uicinam aspirationem mutatur. similiter ergo et hoedos dicimus cum aspiratione, quoniam foedi dicebantur apud antiquos. item hircos, quoniam eosdem aeque fircos uocabant. nam et e contrario, quam antiqui habam dicebant nos fabam dicimus. cilonem quoque et cocleam et cocleare sine aspiratione scribemus, et quicquid per consuetudinem aurium ita licuerit enuntiare. non enim firmum est catholicum grammaticorum, quo censent aspirationem consonanti non esse iungendam, cum et Carthago dicatur et pulcher et Gracchus et Otho et Bocchus.
58A
aspiratione B |
ueemens B |
quoniam ·i· non B |
quam alterius . {*above .: ferri} cum hoc B |
aspiretur B |
gr{e.}co {*above e: ae} aspirandum B |
enim eius] enim enim B |
utero eum Ritschelius quaest. uarr. p. 28 uterum B |
gessisset B |
nihilhominus B |
ratio exhi littere tenuntiandum B |
exiliter c P |
aspiretur B |
polichrum B | Peccant qui prehensus cum
adspiratione scribunt, cum eam prima persona non habeat, et similiter
uehemens, cum a ui mentis dicatur. quam quidam putant adiciendam,
quoniam id non aliud putant esse
quam altius mentem uehi id est ferri, cum huic uerbo sine dubitatione
adspiretur.
negat Varro etiam
Graccho adspirandum, quoniam a gerendo sit cognominatus, matrem
enim eius qui primus Graccus sit dictus, duodecim mensibus
utero eum gessisse. et pulchrum quamuis in consuetudine adspiretur,
nihilo minus tamen
ratio exili littera C enuntiandum et scribendum esse persuadet, ne una omnino dictio aduersus latini sermonis naturam media
adspiretur. quamuis Santra a graecis putet esse translatum quasi
polychroun.
183
184
58B
Graccus et ortus sine adspiratione dici debere Varro ait et ortum quidem, quod in eo omnia oriantur, Graccum autem a gerendo, quod mater eius duodecim mensibus utero eum gestauerit, uel a gracilitate corporis ut quidam uolunt.
58C
si] sed H = cod. Hamburgensis |
aritutate corr. in ariditate H aritate cod. Lips. saec. X |
herendo H |
ut suprascr. manu sec. in cod. Cassellano |
uidemus om. cod. Bernens. 363. suprascr. m. sec. in Cass. | Arena
si ab
ariditate dicitur non habet aspirationem, si ab
haerendo ut in fabricis
uidemus habet.
58D
Pulchrum Varro adspirari debere negat, ne duabus
consonantibus media intercedat aspiratio, quod minime rectum antiquis uidebatur.
185
1 Augustin. de dial. V. ed. congr. S. Mauri uol. XVI p.39 sq. ed. Creceli p. 7: Verbum est ... litteris potest. 142 haec omnia quae definita sunt, utrum recte definita sint et utrum hactenus uerba definitionis aliis definitionibus persequenda fuerint, ille indicabit locus, quo definiendi disciplina tractatur. nunc quod instat accipe intentus. omne uerbum ... signum est. quippe inspectis a legente litteris occurrit animo quid uoce prorumpat. quid enim aliud litterae scriptae quam se ipsas oculis, praeter se uoces animo ostendunt? et paulo ante diximus signum esse quod se ipsum sensui et praeter se aliquid animo ostendit. quae legimus igitur non uerba sunt sed signa uerborum. sed ut, ipsa littera cum sit pars minima uocis articulatae, abutimur tamen hoc uocabulo, [et] ut appellemus litteram etiam cum scriptam uidemus, quamuis omnino tacita sit neque ulla pars uocis sed signum partis uocis appareat, ita etiam uerbum appellatur cum scriptum est, quamuis uerbi signum id est signum significantis uocis non uox (uox add. Vsener) eluceat. ergo ut coeperam dicere omne uerbum sonat. sed quod ... restat significat. sed exemplis haec inlustranda esse perspicio. fac igitur a quoquam grammatico puerum interrogatum hoc modo: arma quae pars orationis est? quod dictum est arma propter se dictum est id est uerbum propter ipsum uerbum. cetera uero, quod ait, quae pars orationis, non propter se, sed propter uerbum, quod arma dictum est, uel animo sensa uel uoce prolata sunt. sed cum animo sensa sunt, ante uocem dicibilia erunt, cum autem propter id quod dixi proruperunt in uocem, dictiones factae sunt. ipsum uero arma, quod hic uerbum est, cum a Vergilio 143 pronuntiatum est, dictio fuit: non enim propter se prolatum est, sed ut eo significarentur uel bella quae gessit Aeneas uel scutum et cetera, quae Vulcanus heroi fabricatus est. ipsa uero bella uel arma, quae gesta aut gestata (corr. Vsener pro ingesta ex D in quo igestata) sunt ab Aenea (ipsa inquam quae cum gererentur atque essent uidebantur quaeque si nunc adessent uel digito monstrare possemus aut tangere, quae etiamsi non cogitentur non eo tamen fit ut non fuerint) ipsa ergo per se nec uerba sunt nec dicibilia nec dictiones, sed res quae iam proprio nomine res uocantur. tractandum est igitur nobis in hac parte dialecticae de uerbis, de dicibilibus, de dictionibus, de rebus. in quibus omnibus cum partim uerba significentur partim non uerba, nihil est tamen, de quo non uerbis disputare necesse sit. itaque de his primo disputetur per quae de ceteris disputare conceditur.