Some details of the critical apparatus are given descriptively:
   {*above space: qui}
   {*between a and e: small r}
All other asterisks are as in the original text. Asterisks in fragment numbers were explained in the author’s preface.


De Lingua Latina
Lib. I:
1* 
Lib. II: 2*  3  4  5  6
Lib. IIII: 7
Lib. XI: 8  9  10  11  12  13  14  15  16  17  18  19  20  21  22  23  24  25
Lib. XII: 26  27
Lib. XIII: 28  29  30  31
Lib. XIIII-XVI: 32*
Lib. XVIII: 33
Lib. XXII: 34
Lib. XXIII: 35
Lib. XXIIII: 36  37  38  39  40
De Sermone Latino
Lib. I:
41*  42*  43  44  45  46  47  48
Lib. II: 49  50  51  52  53  54
Lib. III: 55  56  57  58  58A  58B  58C  58D  59  60  60A  60B  61  62  63
Lib. IIII: 64*  65*  66  67  68*  69  70*  71  72  73  74  75  76  77  78  79  80  81  82  83  84  85  86  87  88  89  90  91  92  93  94  95  96  97  98  99  100  101  102
De Antiquitate Litterarum
Lib. II:
103  104  105  106  107  108
De Similitudine Verborum
Lib. II:
109
De Vtilitate Sermonis
Lib. IIII:
110
Fragmenta Incertae Sedis
111  112



DE LINGVA LATINA LIBRI XXV

I

1*
rei om. BDP |
quidquid DP |
uel sentitur suprascr. uel B |
qualiter coni. Vsener pro quanta |
disputatione BD |
congestione asperetur] congestione nodetur et congestione asperetur B |
quot C quot suprascr. uel quod B quod corr. in quot P quod D |
rithmus BC |
tractatur P tractetur C |
negotia {*above a: o} P |
Verbum est uniuscuiusque rei signum quod ab audiente possit intellegi a loquente prolatum. res est quicquid uel sentitur uel intellegitur uel latet. signum est quod et se ipsum sensui et praeter se aliquid animo ostendit. loqui est articulata uoce signum dare. articulatam autem dico quae comprehendi litteris potest. | omne uerbum sonat. cum enim est in scripto non uerbum sed uerbi signum est. | sed quod sonat nihil ad dialecticam. de sono enim uerbi agitur, cum quaeritur uel animaduertitur qualiter uocalium uel dispositione leniatur uel concursione dehiscat, item consonantium uel interpositione nodetur uel congestione asperetur et quot uel qualibus syllabis constet, ubi poeticus rhythmus accentusque a grammaticis solarum aurium tractantur negotia. et tamen cum de his disputatur praeter dialecticam non est.
enim inter lineas add. C |
optinent uerbạ {*above a: orum} C |
illa om. D |
nam...loquimur uncis inclusit Vsener |
loquimur corr. ex loqnimur B |
occurr̃ C |
quidquid DP |
aures BD aures{*above e: i} P |
et DCP ex sed in mg. i.e. et B |
aliquod BP |
haec enim scientia disputandi est. sed
cum uerba sint rerum, quando de ipsis obtinent, uerborum autem illa quibus de his disputatur (nam cum de uerbis loqui nisi uerbis nequeamus, et cum loquimur non nisi de aliquibus rebus loquimur), occurrit animo ita esse uerba signa rerum, ut res esse non desinant. cum ergo uerbum ore procedit, si propter se procedit id est ut de ipso uerbo aliquid quaeratur aut disputetur, res est utique disputationi quaestionique subiecta, sed ipsa res uerbum uocatur. quicquid autem ex uerbo non auris sed animus sentit et ipso animo tenetur inclusum dicibile uocatur. cum uero uerbum procedit non propter se sed propter aliud aliquid significandum dictio uocatur.
quod D |
quatuor P ·IIII· {*above last I: or} B |
distincte P |
significat et nomen est sed uerbi · · quod B |
significat suprascr. a manu rec.: continetur P |
uerbum est nec tamen uerbum sed P |
iam in {*above ‘in’: ..} illa B |
ipsud C |
quod fit] quod a manu rec. add. in P |
quidquid DP |
res autem ipsa quae iam uerbum non est neque uerbi in mente conceptio, siue habeat uerbum quo significari possit siue non habeat, nihil aliud
quam res uocatur proprio iam nomine, haec ergo quattuor distincta teneantur uerbum dicibile dictio res. quod dixi uerbum et uerbum est et uerbum significat. quod dixi dicibile uerbum est, nec tamen uerbum sed quod in uerbo intellegitur et animo continetur significat. quod dixi dictionem uerbum est, sed quod iam illa duo simul id est et ipsum uerbum et quod fit in animo per uerbum significat. quod dixi rem uerbum est, quod praeter illa tria quae dicta sunt quicquid restat significat.

141

TESTIMONIA
1
Augustin. de dial. V. ed. congr. S. Mauri uol. XVI p.39 sq. ed. Creceli p. 7: Verbum est ... litteris potest. 142 haec omnia quae definita sunt, utrum recte definita sint et utrum hactenus uerba definitionis aliis definitionibus persequenda fuerint, ille indicabit locus, quo definiendi disciplina tractatur. nunc quod instat accipe intentus. omne uerbum ... signum est. quippe inspectis a legente litteris occurrit animo quid uoce prorumpat. quid enim aliud litterae scriptae quam se ipsas oculis, praeter se uoces animo ostendunt? et paulo ante diximus signum esse quod se ipsum sensui et praeter se aliquid animo ostendit. quae legimus igitur non uerba sunt sed signa uerborum. sed ut, ipsa littera cum sit pars minima uocis articulatae, abutimur tamen hoc uocabulo, [et] ut appellemus litteram etiam cum scriptam uidemus, quamuis omnino tacita sit neque ulla pars uocis sed signum partis uocis appareat, ita etiam uerbum appellatur cum scriptum est, quamuis uerbi signum id est signum significantis uocis non uox (uox add. Vsener) eluceat. ergo ut coeperam dicere omne uerbum sonat. sed quod ... restat significat. sed exemplis haec inlustranda esse perspicio. fac igitur a quoquam grammatico puerum interrogatum hoc modo: arma quae pars orationis est? quod dictum est arma propter se dictum est id est uerbum propter ipsum uerbum. cetera uero, quod ait, quae pars orationis, non propter se, sed propter uerbum, quod arma dictum est, uel animo sensa uel uoce prolata sunt. sed cum animo sensa sunt, ante uocem dicibilia erunt, cum autem propter id quod dixi proruperunt in uocem, dictiones factae sunt. ipsum uero arma, quod hic uerbum est, cum a Vergilio 143 pronuntiatum est, dictio fuit: non enim propter se prolatum est, sed ut eo significarentur uel bella quae gessit Aeneas uel scutum et cetera, quae Vulcanus heroi fabricatus est. ipsa uero bella uel arma, quae gesta aut gestata (corr. Vsener pro ingesta ex D in quo igestata) sunt ab Aenea (ipsa inquam quae cum gererentur atque essent uidebantur quaeque si nunc adessent uel digito monstrare possemus aut tangere, quae etiamsi non cogitentur non eo tamen fit ut non fuerint) ipsa ergo per se nec uerba sunt nec dicibilia nec dictiones, sed res quae iam proprio nomine res uocantur. tractandum est igitur nobis in hac parte dialecticae de uerbis, de dicibilibus, de dictionibus, de rebus. in quibus omnibus cum partim uerba significentur partim non uerba, nihil est tamen, de quo non uerbis disputare necesse sit. itaque de his primo disputetur per quae de ceteris disputare conceditur.
inquid D |
nostra CP |
sed de trauerso {*above u: ns} D sed et de transverso C |
ubide {*above b: v} D |
odiosum quae D |
fit corr. Vsener pro sit |
quarto C quartum est defuit deleto est B |
putent C |
sillaba C |
enim BDP autem C |
bonbum D |
boesei B boese C boesae D boase uel boose P |
greci C |
ergo uerbum dictum est a uere boando a man. rec. add. in P |
quasi uere boando C |
Verba ipsa quispiam ex eo putat dicta quod aurem quasi uerberent. immo inquit alius quod aerem. sed quid nostram? non magna lis est, nam uterque a uerberando huius uocabuli originem trahit. sed de transuerso tertius uide quam rixam inferat. quod enim uerum nos ait loqui oportet odiosumque fit natura ipsa iudicante mendacium, uerbum a uero cognominatum est. nec ingenium quartum defuit. nam sunt qui uerbum a uero quidem dictum putant, sed prima syllaba satis animaduersa secundam neglegi non oportere. uerbum enim cum dicimus, inquiunt, prima eius syllaba uerum significat secunda sonum. hoc enim uolunt esse ‘bum’. unde Ennius sonum pedum ‘bombum pedum’
dixit,et βοῆσαι graeci clamare. | ergo uerbum dictum est quasi a uerum boando hoc est uerum sonando.
Igitur uerbum quodlibet excepto sono (de quo bene disputare ad facultatem dialectici pertinet, non ad dialecticam disciplinam, ut defensiones Ciceronis sunt quidem rhetoricae facultatis sed non his docetur ipsa rhetorica) ergo omne uerbum praeter id quod sonat quattuor quaedam necessario uocat in quaestionem: originem suam uim declinationem ordinationem. de origine uerbi quaeritur, cum quaeritur unde ita dicatur, res mea sententia nimis curiosa et minus necessaria. neque hoc eo mihi placuit dicere, quod Ciceroni (d. nat. deor. III 24, 62) quoque idem uidetur. quis enim egeat auctoritate 144 in re tam perspicua. quod si omnino multum iuuaret explicare originem uerbi, ineptum esset aggredi quod persequi profecto infinitum est. quis enim reperire possit quicquid dictum fuerit unde ita dictum sit. huic accedit quod ut somniorum interpretatio ita uerborum origo pro cuiusque ingenio iudicatur. ecce enim uerba ipsa ... graeci clamare et Vergilius (geo. III 223) ‘reboant siluae’. 145ergo uerbum ... uerum sonando. quod si ita est, praescribit quidem hoc nomen, ne cum uerbum facimus mentiamur. sed uereor ne ipsi, qui dicunt ista, mentiantur. ergo ad te iam pertinet iudicare, utrum uerbum a uerberando an a uero solo an a uerum boando dictum putemus, an potius unde sit dictum non curemus, cum quid significet intellegamus. breuiter tamen hunc locum notatum (hoc est de origine uerborum) uolo paulisper accipias, ne ullam partem suscepti operis praetermisisse uideamur. stoici autumant (fr. 2*) ... cf. Augustin. de magistro V 12. I p. 679 ed. congr. S. M. Prise. VIII 1. I p. 369, 5: uerbum autem quamuis a uerberatu aeris dicatur, quod commune accidens est omnibus partibus orationis, tamen praecipue in hac dictione quasi proprium eius accipitur, qua frequentius utimur in omni oratione. cf. Cassiod. de orat. et de part. eius 2. II p. 570A Garet.
ADNOTATIO CRITICA
Augustini libelli de dialectica tres habui codices. Bernenses duos meum in usum contulit accuratissime H. Vsener meus: B = codex Bernensis 363, de quo Vsener haec scribit:
Bongarsi nomen primo secundo ultimo folio inscriptum est, qui unde codicem nactus sit non magis liquet quam unde sua hauserit F. Ritterus Hor. I praef. p. XXXII. codex est quadratus. schedis constat membranaceis CLXXXXVII. conpositus est uno quinione qui primo loco collocatus est et XXIIII quaternionibus; sed excisae sunt quaternionis XI duae schedae, quat. XXII una, quat. XXV duae. scriptus esse uidetur saeculo aeui n. VIII exeunte uel incunte VIIII litteris saxonicis. uersuum numerus in alia scheda alius, nam litterarum uersuumque species minime aequabilis. cum in Seruio paginae uersus continuos exhibeant, in Fortunatiano (cf. C. Halm praef. rhet. lat. min. p. VIII) eisque quae hunc secuntur bipertitae, in Horatio nonnumquam tripertitae uel adeo quadripertitae sunt.
folio 153u. leguntur: c̄ · chIRII {*starting above h: consulis} for|TuNaTIaNI · aRTIs Rhe|TORICe lib · III · expl. IN|cIpIT · auRElII · au|GUSTINI · de dialecTica C = cod. Bern. 548 saeculi decimi, litteris scriptus quae perquam similes longobardicis sunt, non raro euanidis; tituli INCIPIT TRACTATUS SCI AGI INDIALECTICA extremae litterae legi uix possunt, sed manifesta est subscriptio EXPLICIT FELICITE TRAC|TATus BEATI AuGuSTINI IN dIAlECTICA P = cod. Paris. lat. 7730 saeculi undecimi, quem Carolus Morel in usum meum contulit. D = cod. Darmstadiensis 166 cuius scripturas e W. Creceli editione opusculi Augustiniani Elberfeldae 1857 typis uolgata sumpsi. ‘in D liber tribuitur C. Chirio Fortunatiano et inscribitur de dialectica liber’: Crecelius.

LIBRI II-IIII AD SEPTIMIVM

III

2*
posit C |
dices P |
quod add. Wachsmuth |
origine BD |
interpraetaris BC interpretaris DP |
rursus om. C |
origo dum esse donec BD
origo querendum esse donec C
origo dicenda est donec P
lacunam expleuit Crecelius et Wachsmuth |
innitum C |
cathenarum D |
ista BC |
Stoici autumant | nullum esse uerbum cuius non certa explicari origo possit. et quia hoc modo eos urguere facile fuit, si diceres hoc infinitum esse, quod quibus uerbis alicuius uerbi originem interpretareris, eorum rursus a te origo quaerenda esset: illi docent hoc tamdiu faciendum esse, donec perueniatur eo ut res cum sono uerbi aliqua similitudine concinat, ut cum dicimus aeris tinnitum, equorum hinnitum, ouium balatum, tubarum clangorem, stridorem catenarum. perspicis enim haec uerba ita sonare, ut ipsae res quae his uerbis significantur.
auditam DP |
sicis{*above ic: c} C |
peperit et ipsum P |
asperum est cum P |
crux B |
adficiunt D efficiunt{*above e: a} B efficiunt P |
sentiuntur corr. in sentiantur D sentiantur BP |
re ci. Otto Iahn |
leuiter P |
post uerba duae fere litterae erasae in B |
concordarent BCDP |
sed quia sunt res quae non sonant, in his similitudinem tactus ualere, ut si leniter uel aspere sensum tangunt, lenitas uel asperitas litterarum ut tangit auditum, sic eis nomina pepererit, ut ipsum lene cum dicimus leniter sonat. quis item asperitatem non et ipso nomine asperam iudicet? lene est auribus cum dicimus uoluptas, asperum cum dicimus crux. ita res ipsae afficiunt ut uerba sentiuntur. mel, quam suauiter gustum res ipsa, tam leniter nomine tangit auditum; acre in utroque asperum est; lana et uepres ut audiuntur uerba sic illa tanguntur. haec quasi cunabula uerborum esse crediderunt, ubi sensus rerum cum sonorum sensu concordaret.
ipsam C |
similitu{*above u: dine} processisse C |
concordat CP concordaret B |
duritiae et inter B duritiae et inter sed pro et antea ae scriptum fuisse uidetur D duritie et inter C duritiae inter P |
crucis om. BCDP add. Louanienses |
appellata sint BCD |
uentum est ut P |
nomen non cod. Carthusianus Louaniensium tamen non BCDP |
sed om. P |
parum BCD |
quamdam BP |
dicatur CP |
nunc om. C |
piscibus simile CP |
dictam BD |
hinc ad ipsarum inter se rerum similitudinem processisse licentiam nominandi, ut cum uerbi causa crux propterea dicta sit, quod ipsius uerbi asperitas cum doloris quem crux efficit asperitate concordet, crura tamen non propter asperitatem doloris, sed quod longitudine atque duritie inter membra cetera sint ligno crucis similiora, sic appellata sunt. inde ad abusionem uentum, ut usurpetur nomen non rei similis sed quasi uicinae. quid enim simile habet significatio parui et minuti, cum possit paruum esse, quod
non modo nihil minutum sit sed aliquid etiam creuerit? dicimus tamen propter quandam uicinitatem minutum pro paruo. sed haec abusio in potestate loquentis est, habet enim paruum ut minutum non dicat. illud magis pertinet ad id quod nunc uolumus ostendere, quod cum piscina dicitur in balneis, in qua piscium nihil sit nihilque simile piscibus habeat, uidetur tamen a piscibus dicta propter aquam, ubi piscibus uita est. ita uocabulum non translatum similitudine, sed quadam uicinitate usurpatum est.
stultu C |
repugnare BDP reputare C |
accidi C |
hoc om. C |
quid distet BC quod istic P |
abripitur C |
de similitudine BCD dissimilitudine P |
dicitur C |
origo BCD ergo P |
eo ex correct. add. in C |
quod si quis dicat homines piscibus similes natando fieri et inde piscinae nomen esse natum, stultum est repugnare, cum ab re neutrum abhorreat et utrumque lateat. illud tamen bene accidit, quod hoc uno exemplo diiudicare iam possumus, qui distet origo uerbi quae de uicinitate arripitur ab ea quae de similitudine ducitur. hinc facta progressio usque ad contrarium. nam lucus eo dictus putatur quod minime luceat, et bellum quod res bella non sit, et foederis nomen quod res foeda non sit; quod si a foeditate porci dictum est ut nonnulli uolunt, redit origo ad illam uicinitatem, cum id quod fit ab eo per quod fit nominatur.
feditate C |
porci {*starting above i: per} quem fedus C |
efficiatur CD |
per effectum P |
eius effectus P |
{*starting above space: uel o} putatio B putatio D |
quod continetur C quod continet P |
apellatam C |
quis .{*above .: h}orreum C |
mutata d littera P |
ordeo C |
au̇ {*above space: t} per B |
ut {*starting above u: cum} orreum C hordeum P |
ubi D |
uocamus DP uocant C dicimus B |
capillos BP |
pilos BP |
origo om. C |
stoyci C |
nam ista omnino uicinitas late patet et per multas partes secatur: aut per efficientiam, ut hoc ipsum a foeditate porci per quem foedus efficitur, aut per effecta, ut puteus quod eius effectum potatio est creditur dictus, aut per id quo continetur, ut urbem ab orbe appellatam uolunt, quod
auspicato locus aratro circumduci solet, | aut per id quod continet, ut si quis horreum mutata littera affirmet ab hordeo nominatum, aut per abusionem, ut cum horreum dicimus et ibi triticum conditur, uel a parte totum ut mucronis nomine, quae summa pars gladii est, gladium uocamus, uel a toto pars ut capillus quasi capitis pilus. | innumerabilia sunt uerba, quorum origo, de qua ratio reddi possit, aut non est ut ego arbitror, aut latet ut Stoici contendunt.
cunabula uerborum C |
sementum BDP sem̃ttuũ C |
quisque P |
quidquam P |
syblabas D |
·u· littera B quinta littera C |
obtinent C |
primae DP prime C primae syllabae B |
uafer suprascr. fer a man. rec. P |
grassum D |
eas BCD eam P |
honerent CP |
unde BD inde CP |
habiit D |
habiit non habiuit utroque loco deleto h C |
non quam P |
hunc corr. ex hoc C |
Vide tamen paululum quomodo perueniri putant ad illa verborum cunabula uel stirpem potius atque adeo sementum, ultra quod quaeri originem uetant, nec si quisquam uelit potest quicquam inuenire. nemo abnuit syllabas, in quibus V littera locum obtinet consonantis, ut sunt in his uerbis primae: uafer uelum uinum uomis uulnus, crassum et quasi ualidum sonum edere. quod approbat etiam loquendi consuetudo, cum de quibusdam uerbis eas subtrahimus ne onerent aurem. nam unde est, quod amasti dicimus libentius quam amauisti et nosti quam nouisti, et abiit non abiuit et in hunc modum innumerabilia?
quasi corr. ex quae si C quaesi D |
ualidius BCDP |
uiolentia B |
possint B |
quo aliquid uinciatur om. B |
amminicula B |
innituntur corr. ex inmituntur C |
prendunt corr. ex prendent uel prendont C praendunt B |
Terentius] Eun. IIII 4, 21 |
iterantium corr. ex itinerantium C iterantium P |
est et trita P |
ui pedum corr. ex uis pedum C uis pedum B usu (suprascr. uel ui) pedum P |
faciemus {*above e: a} C |
dicta C |
ergo cum dicimus uim, sonus
uerbi ut dictum est quasi ualidus congruit rei quam significat. iam ex illa uicinitate per id quod efficiunt, hoc est quia uiolenta sunt, dicta uincula possunt uideri et uimen, quo aliquid uinciatur. inde uites, quod adminicula quibus innituntur nexibus prendunt. hinc iam propter similitudinem incuruum senem uietum Terentius appellauit. hinc terra, quae pedibus itinerantium flexuosa et trita est, uia dicitur. si autem uia, quod ui pedum trita est, magis creditur dicta, redit origo ad illam uicinitatem. sed faciamus a similitudine uitis uel uiminis, hoc est a flexu esse dictam.
quė. {*above .: rit}ergo B |
a me C me BDP |
uictum D |
uictos D |
etiam quod P |
canto C cantu BDP |
ambiuntur P |
dicatur i in rasura scripto C |
ita sit uitis nomen BDP istud uiti sit nomen corr. ex ista uitis sit nomen C |
quod CP quid BD |
dicemus corr. ex dicimus D |
a ui uis add. a man. rec. in P a uiuis. quare B a uiuis. quare corr. ex a uiuis. quere C |
reddetur ratio add. a man. rec. in P |
ultro C |
prosequi P |
quaerit ergo a me quispiam: quare uia dicta est, respondeo: a flexu, quod flexum uelut incuruum uietum ueteres dixerunt, unde uietos etiam quae cantho ambiantur rotarum ligna uocant. persequitur quaerere unde uietum flexum dicatur, et hic respondeo a similitudine uitis. instat atque exigit, unde ita sit uitis nomen; dico: quod uinciat ea quae compraehenderit. scrutatur ipsum uincire unde dictum sit; dicemus a ui. Vis quare sic appellatur requiret; reddetur ratio quod robusto et quasi ualido sono uerbum rei quam significat congruit. ultra quod requirat
nonhabet. quot modis autem origo uerborum corruptione uocum uarietur, ineptum est persequi.
2*. Augustin. de dial. VI p. 42 ed. congr. S. M. p. 9 ed. Crec. stoici autumant, quos scio (ci. Vsener ciẽ B cicero DCP) in hac re ut Cicero irridet nullum esse ... [Donat. III 6, 2 p. 1775: 146κατάχρησις est usurpatio nominis alieni, ut parricidam dicimus, qui occiderit fratrem et piscinam quae pisces non habet. haec enim nisi extrinsecus sumerent suum uocabulum non haberent. Char. p. 276, 13: antiphrasis est dictio ex contrario significans. haec ab ironia hoc differt, quod ironia adfectu mutat significationem, antiphrasis uero 147 diuersitatem rei nominat, ut bellum dicitur, quod minime sit bellum, et lucus, quod minime luceat. cf. Donat. III 6, 2 p. 1778. Mart. 148 Cap. IIII 360 p. 104 Gr. Isid. or. I 36, 24] ... circumduci solet, cuius rei et Vergilius (A. V 755) meminit ubi Aeneas urbem designat aratro, aut per id ... capitis pilus. quid ultra prouehar? quicquid aliud adnumerari potest, aut similitudine rerum et sonorum aut similitudine rerum ipsarum aut uicinitate aut contrario contineri uidebis originem uerbi. quam persequi non quidem ultra soni similitudinem possumus, sed hoc non semper utique possumus. innumerabilia 149 sunt enim uerba ... est persequi. nam et longum et minus quam illa quae dicta sunt necessarium.
3
Varro asinos rudere canes gannire pullos pipare dixit.

150

3. Non. p. 450 M: gannire cum sit proprie canum (Varro ... dixit et Lucretius lib. V (1070) alio pacto gannitu uocis adulant) etiam humanam uocem nonnulli gannitum uocauerunt. cf. Non. p. 156.
4
deus cod. Paris. 7929. in Regin. et Hamburg. Varronis desiderantur uerba. |
omnibus Paris. |
Ita respondeant cur dicant deos cum omnes antiqui dixerint diuos.
4. Seru. ad Verg. A. XII 139: deus autem uel dea generale nomen est omnibus. nam graece δέος, qui latine timor (δέος est latine timor volg. deus graece dicitur (φόβος id est timor Daniel) uocatur. inde deus dictus est, quod omnis religio sit timoris. Varro ad Ciceronem tertio: ita respondeant ... diuos. cf. Seru. ad A. V 45. VIII 275.
5
Ciceronem fixum M | Fixum.
5. Diom. p. 377, 11: figor ambigue declinatur apud ueteres tempore perfecto. reperimus enim fictus et fixus. Scaurus de uita sua ‘sagittis’ inquit ‘confictus’, Varro ad Ciceronem tertio fixum.
6
nocẽ pantera {*above t: h} cod. Laurent. pl. 45, 14 Paris. | Sicut nocet panthera et lea.
6. Philargyr. in Verg. ecl. II 63: hoc nomen (leaena) licet ueteres latinum negent, auctoritate tamen ualet. dicebant enim leonem masculum et feminam, ut Plautus in Vidularia: nam audiui feminam ego leonem semel parire. Cicero de gloria libro II sic ait: statuerunt gloria leaenae. leam uero Varro ad Ciceronem dicit libro III (libro NII cod. Paris. 7960): sicut ... lea.

IIII

7
proluuiem et proluuidinem W |
lubentina WL |
Prolubium et prolubidinem dici ab eo quod lubeat. unde etiam lucus Veneris Lubentinae dicatur.
7. Non. p. 64 Prolubium .... Varro de lingua latina libro IIII (lingua lib. IIII suprascr. latina W): prolubium ... dicatur. cf. Varro l. l. VI 47 p. 224.


LIBRI V-XXV AD CICERONEM

QVORVM V-X SERVATI SVNT IN CODICE FLORENTINO

XI

8
esse supra lineam cod. Sangermanens. 1180 saec. VIIII uel X | Varro ait genera tantum illa esse quae generant.

151

8. Pomp. comment. art. Don. 11, 1 p. 143 Lind.: Varro ait ... generant. illa proprie dicuntur genera. quod si sequemur auctoritatem ipsius, non erunt genera, nisi duo: masculinum et femininum. nulla enim genera creare possunt, nisi haec duo. Seru. exposit. super paries minores p. 491 Lind.: Varro dicit genera dicta a generando. quicquid enim gignit uel gignitur, hoc potest genus dici et genus facere. quod si uerum est. nulla potest res integrum genus habere nisi masculinum et femininum. Seru. in secundam Donati edit. comm. p. 1782 P.: genera dicta sunt ab eo quod generant atque ideo tantum duo sunt genera principalia: masculinum et femininum, hi enim sexus tantum generant. Prisc. V 1 p. 141, 4: genera nominum principalia sunt duo, quae sola nouit ratio naturae: masculinum et femininum. genera enim dicuntur a generando proprie quae generare possunt, quae sunt masculinum et femininum. Isid. orig. I 6, 33: genera dicta sunt quia generent, ut masculinum et femininum.
9
dicitur cod. Bern. 380 saec. VI uel VII | Dicit Varro nullam rem animalem neutro genere declinari.
9. Cledon. p. 1897 P.: Ostrea si primae declinationis fuerit sicut musa, feminino genere declinabitur, ut ad animans referamus; si ad testam, ostreum dicendum est neutro genere et ad secundam declinationem, ut sit huius ostrei, sicut ostri. quia dicit Varro ... declinari. cf. Seru. expos. Don. p. 492 Lind. Caper de uerb. dub. p. 2249  P.: ostrea et ostreas, quia nullum animal speciale neutrum est. Char. p. 57, 24: haec ostrea feminino genere singulari numero an hoc ostreum neutrali dicendum sit quaeritur. et dicenda haec ostrea feminine singulari numero, quia ita ab eruditis non uane adnotatum est, nullius animalis speciale nomen inueniri quod neutrale sit.
10
diminutiuo cod. Sangermanens. 1179 saec. VIIII uel X |
cognoscemus Sangerm. 1179 |
Ait Plinius Secundus, secutus Varronem, quando dubitamus principale genus redeamus ad diminutionem, et ex diminutiuo cognoscimus principale genus.
10. Pomp. comm. art. Don. 11, 7 p. 154 Lind.: Ait Plinius ... principale genus. puta arbor ignoro cuius generis sit. fac diminutiuum arbuscula, ecce hinc intellegis et principale genus quale 152 sit. item si dicas columna, cuius generis est? facis inde diminutiuum id est columella et intellegis, quoniam principale feminini generis est. cf. Char. p. 155, 13. Diom. p. 326, 9. Excerpta gramm. p. 535, 19K. Prisc. III 27 p. 102, 1.
11
Terentius Ad. IIII 2, 44 |
hic om. libri |
Plautus Rud. IIII 4, 112 |
Hypocorismata semper generibus suis unde oriuntur consonant, pauca dissonant velut haec rana hic ranunculus, hic unguis haec ungula, hoc glandium haec glandula, hic panis hic pastillus et hoc pastillum, ut Varro dixit: haec beta hic betaceus, haec malua hic maluaceus, hoc pistrinum haec pistrilla, ut Terentius in Adelphis; hic ensis haec ensicula et hic ensiculus, sic in Rudente Plautus.
Ypocorismata semper generib: suis und ... hic ranuncul: hic ungis {*above u: a} haec ungula {*above ‘ungula’: anguilla}. h ... h. pastillum ut uarro dixit haec beta hic betace ... h. pistrinum haec pistrilla ut terentius in ad ... sic in rudente plautus: N reliqua, quae ibi iam legi non possunt, e Charisio exc. grammaticis editione principe Diomede Prisciano suppleta
11. Char. p. 37, 13: Hypocorismata ... Plautus. Char. p. 155, 13: illud uero meminerimus quod semper deminutiones generibus suis unde oriuntur consonant, pauca dissonant, ut rana ranunculus, unguis ungula, glandium glandula, beta betaceus, malua maluaceus, pistrinum pistrilla, ut Terentius in Adelphis, ensis ensicula et ensiculus: Plautus in Rudente. Exc. gramm. I p. 535, 21 K.: illud uero memineris quod semper deminutiones generibus suis unde oriuntur consonant, pauca dissonant, ut rana ranunculus, glandium glandicula, beta betaceus, malua maluaceus, pistrinum pistrilla, ut Terentius in Adelphis, ensis ensicula et ensiculus: Plautus in Rudente. p. 551, 36: semper ὑποκορίσματα generibus suis unde oriuntur consonant, pauca dissonant, ut haec rana ranunculus, unguis ungula, beta betaceus, malua maluaceus, pistrinum pistrilla, ensis ensicula. Char. p. 94, 2: deminutionis inaequalitas dura est, ut iuuenis iuuenculus, canis catulus, puluis puluisculus, uinum uinulum, talus taxillus, panis pastillus, homo homunculus et homuncio, piscis pisciculus et pisculus. Diom p. 326, 9: apud nos diminutionis hoc genus seruatur quod est primae positionis, id est prima diminutio ... sunt item quae non seruant genera, quae ex nominibus primae positionis acceperunt, ut scutum scutula scutella, pistrinum pistrilla, canis canicula, rana ranunculus, unguis ungula ungella ungellula. Prisc. III 44 p. 115, 6: 153 et sciendum quod pauca inueniuntur diminutiua, quae non seruant genera primitiuorum, ut rana ranunculus, canis canicula, scutum uel scuta scutula scutella. Lucilius in V: ‘scutam ligneolam in cerebro infixit’. hic qualus hoc quasillum, pistrinum pistrilla, haec acus hic aculeus, et praeterea anguis anguilla, unguis ungula, nubes nubilum, quae magis denominatiua sunt existimanda quam diminutiua, quippe non habent diminutiuorum significationem, sed formam tantum. praeterea panus panucula. Lucilius in VIII ‘intus modo stet rectus ... subteminis panus’. Probus etiam ponit hoc glandium haec glandula, ensis ensiculus ensicula, praeterea haec beta malua, his betaceus maluaceus.

12
nec quintam N et quintam p |
intellegitur p intellegatur N |
Terent. Andr. IIII 2, 27 |
distinxit et mas̅genē N distincxit masculino genere p ut Putschius |
cursum significare N cursus significaret p |
Dies communis generis est. qui masculino genere dicendum putauerunt has causas reddiderunt, quod dies festos auctores dixerunt non festas, et quartum et quintum kalendas, non quartam nec quintam, et cum hodie dicimus, nihil aliud quam hoc die intellegitur. qui uero feminino, catholico utuntur quod ablatiuo casu E non nisi producta finiatur, et quod deminutio eius diecula sit non dieculus, ut ait Terentius ‘quod tibi addo dieculam’. Varro autem distinxit ut masculino genere unius diei cursum significaret , feminino autem temporis spatium. quod nemo seruauit.
12. Char. p. 110, 8: Dies communis ... seruauit. nam et secundum distinctionem dixit Vergilius (Aen. II 324): ‘uenit summa dies’ id est tempus, et (Aen. IIII 169): ‘ille dies primus leti’ pro uno die. tamen et feminino genere diei spatium significat, cum ait (Aen. V 104): ‘exspectata dies aderat’. cf. Prisc. V 26 p. 158, 11. in ‘libro glossarum’ Bern. n. 16 fol. 121u leguntur haec, quae Vsener mihi descripsit: dies cum multa significet, significat etiam tempus plerumque generale, quod (quo Vsener) et dies et nox conprehendatur. dies generis masculini bonum tempus, feminini malum significat. dies secundum artis regulam feminini generis est, cum significat tempus: eius diminutio diecula et ablatiuus casus producta -e- littera terminatus, ut ab hac die, ab hac re, ab hac specie, uerum masculino genere dicendum in trina obseruatione retinemus: in qualitate numero aduerbio. qualitate, ut ‘serenus dies’ [numero serena], numero, aut (ut Vsener) ‘bis quinos silet ille dies’ non ‘bis quinas’, aduerbio, ut hodie non hac die. Ceterum diecula nihil praeiudicat, qui nihil (quia nonnulla Wachsmuth) diminutiua recedunt a nominibus primae positionis, ut scutum scutula (corr. ex scutela) scutella, canis canicula, rana raniculus.

13
netius bis cod. Laon.. neuuis bis cod. Vindob. | Hic naeuus.
154 13. Gramm. inc. de generib. nom. 224 p. 89, 12 Haupt. p. 45 Otto: Naeuus generis neutri, sed Varro ad Ciceronem: hic naeuus.
14
sumta L sumpta et masculino R |
aliterea Rr et ea littera in mg. r aliterea K aliter ea BDHGL |
finibri K |
ΚΟΧΛΕΑϹ L ΚΟΧΛΗΑϹ K ΚΟΧΛΙΑϹ {*above Λ: Λ} Rr ΚΟΚlΑΙϹ H |
coclea RBH coclia DGL |
Ο * ΧΑΡΤΕϹ K ΧΑΡΤΕϹ R ΚΑΡΤΕϹ H |
cartha R carta DH |
ΓΑΥϹΑΠΕϹ BHGK |
Varro de lingua latina ait, talia ex Graeco sumpta ex masculino in femininum transire et A litera finiriκοχλίας haec cochlea, ὁ χάρτης haec charta, ὁ γαυσάπης haec gausapa.
14. Prisc. VII 55 p. 333, 1: Horatius in II sermonum (8, 10): ‘his ut sublatis puer alte cinctus acernam gausape purpureo mensam pertersit’. unde Persius (VI 46), quasi in e tantum desinente supra dicti nominis ablatiuo, gausapa dixit plurale, non gausapia: ‘iam chlamydes regum, iam lutea gausapa captis’. idem (IIII 37) ‘balanatum gausape pectes’. antiquissimi tamen et his gausapes et haec gausapa et hoc gausape et plurale neutri haec gausapa quasi a nominatiuo hoc gausapum protulisse inueniuntur, unde Cassius ad Maecenatem: ‘gausapo purpureo salutatus’. Varro uero de lingua ... gausapa. Seneca Ouidium sequens: ‘gausapa si sumpsit, gausapa sumpta proba’. Char. p. 104, 8: gausapa Ouidius (art. am. II 300) neutraliter dixit ‘gausapa si sumpsit, gausapa sumpta’ et Cassius Seuerus ad Maecenatem ‘gausapo purpureo salutatus’, sed Augustus in testamento: ‘gausapes, lodices purpureas et colorias meas’. Varro autem ait uocabula ex Graeco sumpta, si suum genus non retineant, ex masculino in femininum latine transire et A littera terminari, uelut κοχλίας cochlea, Ἑρμῆς herma, χάρτης charta, ergo γαυσάπης gausapa. cui generi elegantiores addiderunt necessitatem, ut dicerent tunicam gausapam, quod quomodo diceretur merito non constitit. quia usus eius apud ueteres nou fuit. et M. Messala de Antonii statuis ‘Armenii regis spolia gausapae’. Char. p. 108, 4: Margarita feminini generis est, quia graeca nomina ης terminata in A transeunt et fiunt feminina, ut, ὁ χάρτης; haec charta, μαργαρίτης margarita, aut communia ut ἀθλητὴς athleta. ergo neutraliter hoc margaritum dicere uitiosum est, et tamen multi dixerunt, ut Valgius in epigrammate ‘situ rugosa, rutunda margarita’. et Varro epistulicarum VIII ‘margaritum unum, margarita plura’. sed idem Varro saepe et alii plures margarita feminine dixerunt, in genetiuo tamen plurali non nisi feminino genere margaritarum.
15
hic om. libri |
huius uis et pluraliter hae uis p huius uis et piu hae uis alio atramento ut uisum est Lindemanno suprascr. in B |
sicut reneus (corr. renus) et uarro B sicut ritiennus et uarro p |
VIS et ipsa tertiae sunt declinationis et similem nominatiuo faciunt genetiuum: hic ciuis huius ciuis, haec uis huius uis et plurali hae uis sicut Lucretius et Varro, nam hae uires numero semper plurali declinantur.
15. Prob. cath. p. 30, 26: VAS terminata et SIS faciunt genetiuo et DIS ... uis et ipsa ... declinantur. cf. Prob. cath. p. 19,19. 155 Prisc. VI 64 p. 249, 9. Sacerd. II 66 p. 59 Endl.: VIS tertiae sunt declinationis, similem nominatiuo faciunt genetiuum hic: ciuis huius ciuis, haec uis huius uis, et plurali hae uis, nam hae uires numero semper plurali declinantur.
16
hoc uas huius uasis his uas huius uadis utrumque ci. Spengelius allg. schulz. 1832 p. 275
hoc uas huius uasis uel hoc uasum huius uasi utrumque ci. Keilius
hoc uas huius uasis utrumque Varro ait de lingua latina hic uas huius uadis B |
VAS terminata et SIS faciunt genetiuo et DIS, hoc uas huius uasis his uas huius uadis: utrumque Varro ait de lingua latina.
16. Prob. cath. p. 30, 26: VAS terminata ... latina. Cicero (p. Sest. 8, 19) ‘uultu tamquam uade’. cf. Prob. cath. p. 19, 16. Sacerd. II 64 p.  59 Endl.: VAS tertiae sunt declinationis et SIS faciunt genetiuo et DIS: hoc uas huius uasis uel uadis. Cicero ‘uultu tamquam uade’.
17
Lucius et Aemilius et cetera in N legi non possunt (= desunt in N)
Lucius Aemilius et cetera Putschius ex codice Dousae Lucil. sat. VIIII 7 p. 45 et 123 quem in reliquis quoque secutus est (= P) |
duplici .ii. N |
genetiuo singulari desunt in N |
genetivos singulares finire debent P |
finiri debentur N |
ne om. N ut P |
tionem nominum desunt in N |
obseruationem nominatiuo non minorem P |
uocatiuum quoque P desunt in N |
sed propter differentiam P desunt in N |
corrumpi .i. N corripi P |
Lucilius tamen et per unum i desunt in N
Lucilius tamen et per unum i in genitiuo P |
Lucius et Aemilius et cetera nomina quae ante V habent I duplici I genetiuo singulari finiri debent, ne necesse sit aduersus obseruationem nominum nominatiuo minorem fieri genetiuum. idque Varro tradens adicit uocatiuum quoque singularem talium nominum per duplex I scribi debere, sed propter differentiam casuum corrumpi. Lucilius tamen et per unum I genetiuum scribi posse existimat.
enim (quare add. Dousa) seruandi numeri et uersus faciendi. Nos Caeli Numeri numerum et (ut Dousa) seruemus P |
modumque P deest in N |
nisi et Caelii et Numerii per ii huius Numerii faciendum P |
numerum N |
Numeri fa desunt in N |
libro IIII sic ad N libro nono sic ait P |
filius Luci desunt in N si filius Luci ferit collum ut Corneli Cornificique P uui fecerit colum ut cornelii cornificiique N feceris i solum L. F. Schmidtius Lucil. sat. VIIII p. 21 |
pupilli deest in N |
pueri lucii h. unius fieri N pueri Lucili hoc unius fiet P ex Velio Longo p. 2220 |
ait enim ‘seruandi Numeri, numerum ut seruemus modumque'. numquam enim hoc intulisset, nisi et Numerium per I huius Numeri faciendum crederet. denique et in libro VIIII sic ait ‘porro hoc, filius Luci, feceris I solum ut Corneli Cornificique'. et paulo post ‘pupilli pueri Lucili, hoc unius fiet'.
17. Char. p. 78, 4: Lucius et ... unius fiet. et Plinius quoque dubii sermonis VI (cf. Schottmueller l. l. p. 42) adicit esse quidem rationem per duo I scribendi, sed multa iam consuetudine superari. sane opinionem de uocatiuo casu traditam infirmat, quod his pius in uocatiuo pii faciat, adeo enim [non] semper uocatiuus casus eandem scripturam patitur quam genetiuus. cf. Vel. Long. p. 2220 ad fr. 44 exscr. Beda p. 2373 P. Scaur. de orthogr. p. 2257 P.: per detractionem hoc modo scribendi ratio corrupta est, quibusdam uno I scribentibus genetiuum eorum nominum, quae IVS nominatiuo singulari finiuntur, ut Antonius Antoni, Tremelius Tremeli, exigente regula, ut in horum genetiuis I littera geminetur, quoniam genetiuus 156 singularis non debeat minorem numerum syllabarum habere, quam nominatiuus, quin imo interdum etiam maior fit. propter quam causam ego etiam uocatiuos horum per duo I, non ut consuetudo usurpauit, per unum putem esse scribendum. quia non debeat aeque uocatiuus minorem numerum syllabarum habere quam nominatiuus. ita o Antonii, o Aemilii in singulari uocatiuo et dicendum et scribendum esse contenderim. Prob. de ult. syll. p. 227, 22: necessarium esse existimo rationem horum nominum et declinationis exponere, quae genetiui singularis uel nominatiui et uocatiui pluralium I litteram ultimam debeant duplicare. ea nomina, quae nominatiuo casu singulari I litteram uocalem ante ultimam syllabam habuerint, in omni genere I litteram debent necessario geminare, non solum metri gratia sed etiam propter uitium barbarismi, et ut ne sit contra rationem nominatiuo breuior genetiuus, ut ‘Chaoniique patris’ (Verg. georg. II 67), quia dicimus hic Chaonius.
18
strigle N |
aue in N uix legi potuit |
Plinius eodem libro: ab antiquis, inquit, quos Varro reprehendit,obseruatio omnis illa damnata est, non quidem in totum. dicimus enim, inquit, ab hoc canali siti tussi febri. maiore tamen ex parte forma mutata est. ab hoc enim cane orbe carbone turre falce igne ueste fine monte fonte ponte strigile tegete aue asse axe naue classe dicimus.
18. Char. p. 122, 23: Amni Maro ‘secundo defluit amni’ (georg. III 447), ubi Plinius eodem ... dicimus. ac ne illa quidem 157 ratio recepta est quam C. Caesar ponit in femininis, ut puppim restim peluim * * * hoc enim modo et ab hoc cani dicemus et ab hoc iuueni pani. cf. Varro de l. l. VIIII 112 p. 539. Char. p. 47, 14.
19
ambustum N | Rure ordinatum arbustum.
19. Char. p. 142, 18: Rure Terentius in Eunucho (V 5, 1) ‘ex meo propinquo rure hoc capio commodi’. itaque et Varro ad Ciceronem XXII ‘rure ueni’. quem Plinius ad eundem XI rure ... arbustum dixisse laudat, sed et Terentium in Adelphis (IIII 2, 3) ‘filium negat esse rure’ [sed] et Titinium in Hortensio ‘in foro aut in curia | posita potius quam rure apud te inclusa’, cum nemo dubitet.
20
per.is {*above .: e} N |
lyntreis N |
corbeis ω curueis M |
inepteis N |
Quorum nominum genetiui pluralis ante VM syllabam I litteram merebuntur, accusatiuus, inquit Plinius, per EIS loquetur, montium monteis; licet Varro, inquit, exemplis hanc regulam confutare temptarit istius modi: falcium falces non falceis facit, nec has merceis, nec hos axeis lintreis uentreis stirpeis urbeis corbeis uecteis inerteis. et tamen manus dat praemissae regulae ridicule, ut exceptis his nominibus ualeat regula.
20. Char. p. 129, 19: Fonteis. quorum nominum ... ualeat regula. cf. Char. p. 137, 27. Varro de l. l. VIII 66 p. 440.
21
Varro dicit ad Ciceronem XI horum poematorum et his poematis oportere dici.
21. Char. p. 141, 29: Poematorum et in II et in III idem Varro adsidue dicit et his poematis, tam quam nominatiuo hoc poematum sit et non hoc poema. nam et ad Ciceronem ... oportere dici.

22
plenius N |
greco grece d̄t̄ N |
Plinius sermonis dubii VI de Varrone: quam maxime uicina Graeco Graeca dicit, uti nec schematis quidem dicat sed schemasin.

158

22. Char. p 52, 21: Singularia neutra A littera terminata nulla inueniuntur nisi peregrina, ut toreuma emblema poema, de quibus dubitatur quem casum genetiuum et ablatiuum habeant. legimus toreumatum et toreumatorum, toreumatibus et toreumatis et sic similia. commodius tamen senserunt, qui toreumatum et poematum dicendum putauerunt, primum quod haec magis ad romanum colorem uidentur accedere, dein quod quaecumque nomina genetiuo plurali apud graecos per ων litteras terminantur, translata in latinum ων in VM mutant, ut Ἑκτόρων Νεστόρων, Hectorum Nestorum. sic ergo, cum illi dicant ἐμβλημάτων τορευμάτων ποιημάτων, nos recte emblematum toreumatum poematum dicimus similiter in genetiuo quoque singulari ος graecum in is latinum mutamus, ut ἐμβλήματος emblematis, κηρώματος ceromatis, ποιήματος poematis, πήγματος pegmatis. nam nominatiuum pluralem graece proferemus: poemata ceromata pegmata emblemata et similia. item poematibus schematibus emblematibus dicendum est, quoniam quaecumque nomina cuiuscumque generis singulari numero casu ablatiuo per E litteram exeunt, ea in genetiuo plurali VM et datiuo et ablatiuo BVS litteras habent, ut a pariete parietum parietibus, a muliere mulierum mulieribus, ab homine hominum hominibus, a litore litorum litoribus; sic a poemate poematum poematibus et cetera similia. Cicero in Verrem IIII tantum emblematum. Romanus (Char. p. 140, 5) poematis refert, quamuis ratio poematibus faciat. nam et Varro sic inscribit in libro suo ‘de poematis’ et Annius Florus ad diuum Hadrianum ‘poematis dilector’. Plautus schema pro schemate dixit in Amphitruone (prol. 117) ‘huc ergo processi cum seruili schema’. Plinius sermonis ... sed schemasin.
23
Git. Varro ad Ciceronem XI per omnes casus id nomen ire debere conmeminit.
23. Char. p. 131, 7: Git. Varro ... conmeminit. uolgo autem hoc gitti dicunt. itaque ut Plinius sermonis dubii libro VI * * cf. Char. p. 34, 27. 35, 28. exc. gramm. p. 546, 36. 551, 17.
24
iuuenior et senior cod. Laurent. plut. XXII 1 Hamburg. | Secundum Varronem iuuenior et senior comparatiui sunt per inminutionem.
24. Seru. ad Verg. Aen. V 409: Secundum Varronem ... inminutionem. hinc et (Aen. VI 304) ‘iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus’. additum enim hoc est ad exprimendum quid sit senior. item Ouidius (metam. XII 464) ‘inter iuuenemque senemque’. et re uera non conuenit hunc satis senem accipi, qui et uincere 159 potest et uno ictu taurum necare. ergo senior non satis senex, sicut iunior non satis iuuenis, intra iuuenem, sicut pauperior intra pauperem. dicit autem hoc Varro in libris ad Ciceronem. Seru. ad Verg. Aen. VI 304: senior] aut pro positiuo posuit (id est senex add. cod. Paris. 7929), aut ut diximus senior est uir intra senem (uirens senex uolg.), ut iuuenior (sic cod. Paris.) intra iuuenem est, quam rem a Varrone tractatam (tracita Paris. qui confirmat et Plinius omittit) confirmat et (sic Regin. 1674) Plinius. Prisc. III 14 p. 92, 9: est quando (comparatiuus) pro positiuo positus minus eo significat et nulli comparatur, ut (Verg. Aen. I 228) ‘tristior atque oculos lacrimis suffusa nitentes’, tristior enim hic ex parte tristis significat, et ‘iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus’ (Verg. Aen. VI 304).
25
Catinuli.
25. Char. p. 79, 23: Catinus masculino genere dicitur, ut Maecenas in X ‘ingeritur’ ait ‘fumans calido cum farre catinus’. et hinc deminutiue catillus fit, ut Asinius contra maledicta Antonii ‘uolitantque urbe tota catilli’. sed Varro ad Ciceronem XI catinuli dixit, non catilli. cf. Varr. de l. l. VIIII 74 p. 511. Diom. p. 326, 7.

XII

26
pertenent B |
et sunt om. M. |
uarrom A Keilio uidentur uerba et Varroni Menippeo ad exemplum uel a grammatico uel a librario omissum pertinere et alieno loco interposita esse |
Haec de quattuor coniugationibus quae pertinent ad uerba quae analogiae parent, quarum exempla passim perscripta sunt et sunt nota. quae si quis conceperit animo, non facile labetur. sunt enim euidenter exposita * * et Varroni Menippeo.
26. Diom. p. 371, 23: Haec de quattuor ... Varroni Menippeo.
27
sapui quam {*above ua: uel} sapii quam sapiui Kk sapiui uel sapii quam sapui B sapui {*above u: i} uel sapii quam sapui H quam sapiui om. R |
inueniuntur r inueniantur R |
Charisio r carisio LK cariseo G Charisius R |
uel sapiui r uel sapii R |
Aspero k |
et sapii] uel sapii r uel sapui d assapui D |
diomides GLK |
adprobat B |
Sapio tam sapui uel sapii quam sapiui protulisse auctores inueniuntur, Probo tamen sapui placet dici, Charisio sapui uel sapiui, Aspro sapiui et sapii secundum Varronem, quod Diomedes etiam approbat.
27. Prisc. X 7 p. 499, 17: Sapio tam ... etiam approbat. Nonius tamen Marcellus de mutatis coniugationibus sic ponit: sapiui pro sapui. cf. Char. p. 246, 11. Diom. p. 369, 25. Non. p. 508: sapiui.

XIII

28
uetere deleri mauolt Otto Iahn |
numeros saturnios ita reuocauit Keilius: meá puer (rectius opinor por) quíd uérbi éx tuo óre audívi |
nelei N menelai uetus codex Merulae Enni ann. fr. p. 53 |
carmine aeque prisco ci. Keilius carmine eaque prisco N carmine eoque prisco: saucia Putschius carmine: ea quaé petísso saúcia, púera fília, súmam ci. Lindemannus carmine eo quoque prisco ci. Ribbeckius trag. lat. rel. p. 199 |
summam ω Summani Hermannus elem. doctr. metr. p. 639 Salmonei O. Mueller suppl. Festi p. 388 |
Aelius Stilo ω aedilius cilo N |
Puer et in feminino sexu antiqui dicebant, ut graeci ὁ παῖς καὶ ἡ παῖς, ut in Odyssia uetere, quod est antiquissimum carmen: ‘mea puer, quid uerbi ex tuo ore audio'? et in Nelei carmine aeque prisco: ‘saucia puer filia sumam' ubi tamen Varro, cum A puera putat dictum, sed Aelius Stilo magister eius et Asinius contra.

160

28. Char. p. 84, 5: Puer et in ... Asinius contra. Prisc. VI 41 p. 230, 27: Haec etiam contra rationem supra dictarum regularum declinantur: puer pueri, cuius femininum puera dicebant antiquissimi, unde et puerpera dicitur, quae puerum uel pueram parit id est puellam, quod est diminutiuum puerae ut capra capella, tenera tenella, umbra umbella. Ouidius etiam hoc approbat qui in V metamorphoseon (400) de puella Proserpina narrans dicit ‘tantaque simplicitas puerilibus adfuit annis’, quod deriuatiuum non pertineret ad feminas, nisi etiam puera esset dictum. quod tamen comprobat etiam Suetonius (fr. 199 Reiff.) diuersos ponens usus in libro qui est de institutione officiorum. Liuius in Odyssia: ‘mea puera quid uerbi ex tuo ore supera (sic Fleckeisenus supra libri) fugit’? idem alibi: ‘puerarum manibus confectum pulcherrime’. non est tamen ignorandum, quod etiam hic puerus et hic et haec puer uetustissimi protulisse inueniuntur et puellus puella. Lucilius in XI: ‘inde uenit Romam tener ipse etiam atque puellus’. Caecilius in Imbris: ‘age age i, puere, duc me ad patrios fines decoratum opipare’. Afranius in incendio: ‘o puere puere, sine prospicere me mihi’. Plautus in lenonibus geminis: ‘dolet hic puellus sese uenum ducier’. Lucilius in IIII: ‘cumque hic tam formosus homo ac te dignus puellus’. Liuius in Odyssia: ‘sancta puer Saturni filia regina’ (quo de uersu cf. 161 Fleckeisen krit. Miscellen p. 13). Naeuius in II belli punici: ‘prima incedit Cereris Proserpina puer’. Varro in satura quae inscribitur ἄλλος οὗτος Ἡρακλῆς: ‘grauidaque mater * * peperit Ioui puellum’.

29
Leontion et thrusion et paunion p thyrusion et faunion N Chrysion et Phanion Spengelius Caecil. Stat. fragm. p. 6, modo praestat Chrusion |
greci N |
neutra fecere N metra facta sunt p |
lacunam indicauit Keilius, cui excidisse uidentur quaedam quibus et de declinatione nominum graecorum dictum fuerit et alia exempla qualia praebeat Prisc. VI 24 p. 215, 18, posita erant |
fronesium N |
in] de N |
Leontion et Chrusion et Phanion ex neutris graecis feminina nostri fecere * * * et Plautus quod dixit haec Phronesium et Caecilius Leontium. Varroni autem placet talia nomina datiuo tantum casu et ablatiuo declinari, in ceteris uero sic efferri ut nominatiuo.
29. Char. p. 104, 1: Leontion et ... ut nominatiuo.
30
Palpetras per T Varro ad Ciceronem XIII dixit.
30. Char. p. 105: Palpetras per ... dixit. sed Fabianus de animalibus primo palpebras per B. alii dicunt palpetras genas, palpebras autem ipsos pilos. Lactant. de opif. dei 10: ut oculi munitiores essent ab iniuria, eos ciliorum tegminibus occuluit, unde oculos dictos esse Varroni placet, nam et ipsae palpebrae, quibus mobilitas inest et palpitatio uocabulum tribuit, pilis in ordine stantibus uallatae septum oculis decentissimum praebent.
31
oliuo et osso ω | Varro ad Ciceronem XIII: oliuo et oxo putat fieri.
31. Char. p. 139, 15: Oxo. Varro ... fieri inquit Plinius sermonis dubii libro VI.

XIIII-XVI

32*
quiddam BCD quidem P |
quum C |
sint P |
coheret C |
uel ningit B uel ninguet D aut ninguit P |
etiam si non addatur quis pluat aut ninguat om. B |
pluiet C |
nũari B |
Verba aut simplicia sunt aut coniuncta. simplicia sunt, quae unum quiddam significant, ut cum dicimus ‘homo’ ‘equus’ ‘disputat’ ‘currit’. | itaque hoc includitur hac definitione, qua non includitur cum dicimus ‘loquor’. quamuis enim unum uerbum sit, non habet tamen simplicem significationem, siquidem significat etiam personam quae loquitur. ideo iam obnoxium est ueritati aut falsitati, nam et negari et affirmari potest. omnis itaque prima et secunda persona uerbi quamuis singillatim enuntietur, tamen inter coniuncta uerba numerabitur, quia simplicem non habet significationem. | tertia persona uerbi semper inter simplicia numeratur et nondum aut affirmari aut negari potest, nisi cum talia uerba sunt, quibus necessario cohaeret personae significatio consuetudine loquendi, ut cum dicimus ‘pluit’ uel ‘ninguit’, etiam si non addatur quis pluat aut ninguat, tamen quia intellegitur non potest inter simplicia numerari.

connexa C |
dicta sunt expectant aliquid, ut eadem BCDP in mg. add. alia quae C
lacunam explendam esse eis quae male inrepserunt
p. 165, 5 uidit Crecelius. ibi enim et sententiam conpraehendunt et aliquid expectant ex loco nostro repetuntur, quae cum reliquis alia quae ... ad conpletionem sententiae in codicis cuiusdam margine scripta fuisse et alieno loco intrusa esse uidentur |
ambulat C om. BDP |
aduc {*above du: h} C | Coniuncta uerba sunt quae sibi conexa res plures significant, ut cum dicimus ‘homo ambulat’ aut ‘homo festinans in montem ambulat’ et si quid tale. sed coniunctorum uerborum alia sunt quae sententiam compraehendunt, ut ea quae dicta sunt, alia quae expectant aliquid ad conpletionem sententiae, ut eadem ipsa quae nunc diximus, si subtrahas uerbum quod positum est 'ambulat’; quamuis enim uerba coniuncta sint ‘homo festinans in montem’, tamen adhuc pendet oratio. separatis igitur his coniunctis uerbis, quae non implent sententiam, restant ea uerba coniuncta, quae sententiam compraehendunt.
obnoxio P |
est PDP et C |
ita BC itaque DP |
exsecramus BP execramus D |
quisquis BDP si quis C |
dicit BDP dicat C |
uillam BDC illam P |
uel dii BDC aut dii P |
perduint D perdant {*above a: u} B perdant C perdunt P |
dicit BDP |
affirmabit C |
negabit C |
tales sententiae nec P |
questionem C |
horum item duae species sunt. aut enim sic sententia compraehenditur ut uero aut falso teneatur obnoxia, ut est ‘omnis homo ambulat’ aut ‘omnis homo non ambulat’ et si quid huiusmodi est. aut ita impletur sententia, ut licet perficiat propositum animi, affirmari tamen negariue non possit, ut cum imperamus cum optamus cum exsecramur et similia. nam quisquis dicit ‘perge ad uillam' uel ‘utinam pergat ad uillam’ uel ‘di illum perduint', non potest argui quod mentiatur aut credi quod uerum dicat. nihil enim affirmauit aut negauit, ergo nec tales sententiae in quaestionem ueniunt, ut disputatorem requirant.
sunt quae] sunt om. B |
ut est illud quod dicimus omnis homo ambulat om. P |
coniuntione C |
tandiu B |
summam] summa P |
hoc non concessero BDP non erasum in C |
docere quod non mouetur ambulet deletis uerbis quod non mouetur B |
est quod mouetur] est om. P |
ut restet C |
non concedi] non add. inter lineas in C |
est quod non] est om. P |
Sed illae quae requirunt aut simplices sunt aut coniunctae. simplices sunt, quae sine ulla copulatione sententiae alterius enuntiantur, ut est illud quod dicimus ‘omnis homo ambulat’. coniunctae sunt de quarum copulatione iudicatur, ut est ‘si ambulat mouetur’. sed cum de coniunctione sententiarum iudicium fit, tamdiu est donec perueniatur ad summam. summa est autem quae conficitur ex concessis. quod dico tale est: qui dicit ‘si ambulat mouetur’ probare uult aliquid, ut cum hoc concessero uerum esse restet illi docere, quod ambulet, et summa consequatur,
quae iam negari non potest, id est quod mouetur, aut restet illi docere, quod non mouetur, ut consequatur summa, quae item non potest non concedi, id est quod non ambulet.
concessero et alia quae aliquid expectant ad conplectionem sententiae sententiam compraehendunt adiunxerat aliam B
concessero alium et aliam quae aliquid expectant ad completionem sententiae sententiam conprehendunt; adiunxerit aliam C
concessero et alia quae aliquid expectant ad conpletionem sententiae sententiam conpraehendunt Adiunxerit aliam D
concessero et alia quae aliquid exspectant ad complectionem sententiae sententiam comprehendunt Adiunxerit aliam P
cf. adnot. ad
p. 163, 5 |
sententia{*above a: rum} in fine uersus P |
concearum B |
conceditur C concedit in fine uersus P | rursus si hoc modo uelit dicere ‘homo iste ambulat’, simplex sententia est, quam si concessero et adiunxerit aliam ‘quisquis autem ambulat mouetur’, et hanc etiam concessero, ex hac coniunctione sententiarum quamuis singillatim enuntiatarum et concessarum ilia summa sequitur, quae iam necessario concedatur, id est: homo iste igitur mouetur.

primae duae CDP primae et duae B |
dialecticae C |
est om. P |
illa quae sic implet sententiam om. B |
sic] sit D |
uocatur B uocatur om. P |
His breuiter constitutis singulas partes consideremus. nam sunt primae duae, una de his quae simpliciter dicuntur ubi est quasi materia dialecticae, altera de his quae coniuncta dicuntur, ubi iam quasi opus apparet. quae de simplicibus est uocatur de loquendo. illa uero quae de coniunctis est, in tres partes diuiditur. separata enim coniunctione uerborum quae non implet sententiam, illa quae sic implet sententiam, ut nondum faciat quaestionem uel disputatorem requirat, uocatur de eloquendo. illa quae sic implet sententiam, ut de sententiis simplicibus iudicetur, uocatur de proloquendo. illa quae sic compraehendit sententiam, ut de ipsa etiam copulatione iudicetur, donec perueniatur ad summam uocatur de proloquiorum summa.
32*. Augustin. de dialect. I ed. congr. S. Mauri XVI p. 36. ed. Crec. p. 5: Dialectica est bene disputandi scientia. disputamus autem utique uerbis. uerba igitur aut ... disputat currit. nec mireris quod ‘disputat’, quamuis ex duobus compositum sit 162 tamen inter simplicia numeratum est. nam res definitione illustratur, dictum est enim id esse simplex quod unum quiddam significat. itaque hoc ... habet significationem. siquidem quisquis dicit ‘ambulo’, et ambulationem facit intellegi et se ipsum qui ambulat, et quisquis dicit ‘ambulas’, similiter et rem quae fit et eum qui facit significat. at uero qui dicit ‘ambulat’ nihil aliud quam ipsam significat ambulationem, quamobrem tertia persona ... proloquiorum summa. Mart. Cap. IIII 388 p. 117 sq. Gr.: Nomen est, quod aliquam rem significat et per casus flecti potest. uerbum est quod aliquid significat et per tempora flecti potest, ut ‘Cicero’ nomen, ‘disputat’ uerbum. haec ab inuicem separata non nihil quidem significant, uerum tamen uel falsum dici non possunt. cum autem fuerint coniuncta iam possunt et affirmari et negari, ut ‘Cicero disputat’, iam dici potest ‘Cicero non disputat’. esse autem debet nominatiuus casus nominis, et tertia uerbi persona. prima persona significat aliquid, quod iam negari uel affirmari possit, et in hominem tantum cadit; in ea autem intellegitur nomen etiam si non dicatur, ut ‘disputo’ totum plenum est, etiam si non dicas ‘ego’. item secunda persona et ipsa iam ueritati aut falsitati obnoxia est, sed etiam ipsa in hominem cadit, et ei nec recte dicimus ‘disputas’, qui nec audire nec intellegere quod dicitur potest. ergo et hoc cum dicatur sine nomine, tamen ibi nomen intellegitur. aliter figurate utimur siue prima siue secunda persona, ut aut loquentem eum inducas, qui loqui non potest, aut ad eum conuertamus orationem qui neque audire neque intellegere potest. tertia uero persona non 163 hominis tantum est, sed aliarum etiam rerum et simul ac dicta fuerit non continuo intellegitur, nisi forte de deo dicatur aliquid, quod de eo solo possit intellegi, ut cum dicimus ‘pluit’ iam potest esse uerum aut falsum, cum non addamus nomen, quia notum est qui pluit. cum uero dicimus ‘disputat’, cum aliquid iam significet, non tamen uerum aut falsum dici potest, si nomen non addatur. et quamuis de homine hoc tantum possit intellegi, quia non de uno dici potest, necessario subdendum est nomen. et ‘resistit’ cum dicimus, tertia uerbi persona est, exigit enim nomen non hominis tantum sed cuius libet quod resistere potest. prima igitur et secunda persona et de 164 homine tantum possunt intellegi et solae dictae possunt aut uerae aut falsae dici, quia cum his etiam nomina intelleguntur. tertia uero et non omnis sola dici potest et non de solo homine intellegitur. quod ergo fuerit ex nominatiuo casu nominis et tertia uerbi persona coniunctum, proloquium dicitur, ita ut iam necessario aut uerum sit aut falsum aut dubium. namque ‘homo animal est’ omnes iudicamus uerum esse, et ‘omne animal homo est’ omnes iudicamus falsum. ‘ille disputat’, quamuis necessario aut disputet aut non disputet, nobis tamen dubium est, alterum enim (sic ci. Vsener pro alterum, nihil) horum intellegimus necessarium esse, sed quid horum sit nescimus. ubi uero illa uerba sunt, quae impersonalia dicuntur, non ex nominatiuo casu impletur sententia, sed alios casus recipit, ut ‘disputatur’ cum dicitur, plena sententia est, si ablatiuum adiungas, hoc est ‘a Cicerone’, et ‘poenitet’ cum dicitur plena sententia est, si accusatiuum adiungas, id est ‘Ciceronem’ et sunt multa alia. illud tamen constat, personalia uerba non implere sententiam, nisi cum nominatiuo casu et tertia uerbi persona. sunt etiam sententiae, quae quamuis constent ex nomine et uerbo, affirmari tamen aut negari non possunt, quae non proloquia, sed eloquia dicere nonnullis placuit, ut est modus imperatiuus. cum dicimus ‘Aiax curre’, iam plena sententia est, nam nec solum intellegi sed etiam fieri potest quod dicimus (libri dicis), negari tamen 165 non potest, non enim hoc negat, qui dixerit ‘noli currere’. hoc enim non est aduersum ei quod dictum est ‘curre’, ut hoc sit uerum illud falsum, ut possit nasci quaestio. nam de aientia et negatione quaestio sine dubio nascitur, ut ‘ille currit ille non currit’ quaestio est, utrum currat an non. ‘curre’ autem et ‘non curre’ non facit quaestionem, utrum currat. nulla quidem quaestio hic potest intellegi utrum currere debeat an non. hoc enim ex aientia et negatione natum est, ut ‘currere debet’ et ‘currere non debet’. hoc facit et optatiuus modus. cum enim plena sit sententia cum dicimus ‘utinam scribam’ et ‘utinam non scribam’, non potest hinc nasci quaestio, utrum scribam an non: sed pleraque talia sunt, haec ad exemplum sufficiant. quod ergo fuerit iunctum ex nomine et uerbo, si plenum nomen et plenum uerbum sit, necessario facit sententiam, sed non necessario facit proloquium. si enim est, quod iam est, affirmari et negari potest, et supra diximus multa dici plena sententia, quae tamen affirmari et negari non possint. plenum igitur proloquium est ‘omnis homo animal est’, et quamuis natura illud exigat, ut primo nomen et postea uerbum dicatur, ut dictum est, non desinit uerum esse proloquium etiam si dicas ‘animal est omnis homo’. IIII 338 p. 97 Gr.: Quippe in ditione mea (dialectica loquitur) iureque 166 consistunt sex normae, quis constant ceterae disciplinae. nam prima est de loquendo, secunda de eloquendo, tertia de proloquendo, quarta de proloquiorum summa, quinta de iudicando quae pertinet ad iudicationem poetarum et carminum, sexta de dicendo quae (libri quae dicenda) rhetoribus commodata est. in prima autem parte quaeritur quid sit genus, quid forma, quid differentia, quid accidens, quid uero proprium, quid definitio, quid totum, quid pars, qui in diuidendo modus, qui in partiendo, quid sit aequiuocum, quid uniuocum, quid (ut ita dicam) pluriuocum ... in secunda uero, quam de eloquendo diximus, quaeritur, quid sit nomen, quid uerbum, quid ex his iunctum, quae ex his subiectiua pars sententiae sit, quae declaratiua, qui subiectivae modus sit, qui declaratiuae, quatenus nomen accipiatur, quatenus uerbum, quatenus sit perfecta sententia ut possit esse proloquium. excipit hanc pars tertia de proloquendo. in ea quaeritur,... quae sint differentiae proloquiorum in quantitate, quae in qualitate, quid uniuersale sit, quid particulare, quid indefinitum, quae sint aientia, quae negantia, quam uim habeant singula, et quemadmodum inter se affecta sint. hinc progeditur ad quartam partem, quam esse diximus de proloquiorum summa. in ea quaeritur, quid sit sumptum, quid illatio, quid syllogismus, quid symperasma e. q. s.

XVIII

33
intussit cod. Guelferb. Gud. 103 | Quibus nos in hoc libro proinde ut nihil intersit utemur indiscriminatim.
33. Non. p. 127: Indiscriminatim indifferenter. Varro de lingua 167 latina libro XVIII: quibus nos ... indiscriminatim, promisce.

XXII

34
Rure ueni.
34. Char. p. 142, 18: Rure Terentius in Eunucho (V 5, 1) ‘ex meo propinquo rure hoc capio commodi’. itaque et Varro ad Ciceronem XXII rure ueni. cf. fr. 19.

XXIII

35
ingluuies inquit sunt tori Vrsinus Daniel ingluuies tori inquit sunt Lion | Ingluuies sunt tori circa gulam qui propter pinguedinem fiunt atque interiectas habent rugas.
35. Philarg. ad Verg. georg. III 433: Varro ad Ciceronem in libro XXIII: ingluuies inquit sunt ... habent rugas. sed nunc pro gula positum.

XXIIII

36
(ἀξιώματα) M. Varro alias profata alias proloquia appellat.
Gelli codices librorum VIIII-XX quibus usus sum sunt hi: V = cod. Lugd. Voss. F. 7 saec. fere XIII iudice Martino Hertz ber. d. berl. acad. 1847 p. 412, quem ipse contuli L = cod. Lugd. Voss. F. 112 saec. X iudice Hertzio cuius lectiones Lucianus Mueller mecum commmunicauit
ad ceronem L |
XXIIII L |
nichil VL |
αΖιωμα V |
huiusmodi L |
penus V |
nummantiam V numanciam L |
cedis dapnatus V |
“dicitur” ita V |
aut uerum] an uerum V |
αΖιωμα V |
M. Varro de lingua latina ad Ciceronem quarto uicesimo expeditissime ita finit: proloquium est sententia in qua nihil desideratur. Erit autem planius quid istud sit, siexemplum eius dixerimus. ἀξίωμα igitur sine id proloquium dicere placet, huiuscemodi est ‘Hannibal Poenus fuit’, ‘Scipio Numantiam deleuit’, ‘Milo caedis dampnatus est', ‘neque bonum est uoluptas neque malum’. et omnino quicquid ita dicitur plena atque perfecta uerborum sententia, ut id necesse sit aut uerum aut falsum esse, id a dialecticis ἀξίωμα appellatum est, a M. Varrone sicuti dixi proloquium.
greci VL |
ϹΥΝΗμμενο αΖιωμα V om. L |
dicunt id alii L |
connexum V |
cõnexum V |
ambulat Plato ab alia manu suprascr. in L |
ϹΥμπεπαeτμενον V om. L |
eiusdemmodi VL eiusmodi uolgo |
collega V |
Mummi] mimi {*above first i: ‘, above second i: “} V |
mendatium bis V |
Sed quod graeci συνημμένον ἀξίωμα dicunt, alii nostrorum adiunctum, alii conexum dixerunt. id conexum tale est ‘si Plato ambulat, Plato mouetur’; ‘si dies est, sol super terras est’. item quod illi συμπεπλεγμένον, nos uel coniunctum uel copulatum dicimus, quod est huiusmodi: P. Scipio Pauli filius et bis consul fuit et triumphauit et censura functus est et conlega in censura L. Mummi fuit. in omni autem coniuncto si unum est mendacium, etiamsi cetera uera sunt, totum esse mendacium dicitur.

apparatus of fragment 36, page 168

omnia que V |
illa que V |
istitem V |
greci ubique VL |
ΜeΖeιτΜeΝΟΝαξιωμα V om. L |
huiusmodi{*above m: ce} V |
neque bonum neque malum L |
diiunguntur V |
opposita que V |
diiunguntur V |
nam si ad ea omnia, quae de Scipione illo uera dixi, addidero ‘et Hannibalem in Africa superauit’, quod est falsum, uniuersa quoque illa quae coniuncte dicta sunt propter hoc unum quod falsum accesserit, quia simul dicentur, uera non erunt. est item aliud, quod graeci διεζευγμένον ἀξίωμα, nos disiunctum dicimus. id huiuscemodi est: ‘aut malum est uoluptas aut bonum aut neque malum neque bonum est’. omnia autem quae disiunguntur, pugnantia esse inter sese oportet, eorumque opposita, quae ἀντικείμενα graeci dicunt, ea quoque ipsa inter se aduersa esse. ex omnibus, quae disiunguntur unum esse uerum debet, falsa cetera.
aut nichil V autem nihil L |
erunt aut que VL |
disiuncta V adiuncta L |
que opposita VL |
sunt om. L |
se V |
παΡααιeΖeΥτΜeΝΟΝ V |
quo que VL |
sunt sed] ſ̅ed L |
contraria inter sese non sunt quoniam om. L |
contrarie dicuntur V |
que simul VL |
tempe V |
quodsi aut nihil omnium uerum aut omnia pluraue quam unum uera erunt aut quae disiuncta sunt non pugnabunt aut quae opposita eorum sunt, contraria inter sese non erunt, tum id disiunctum mendacium est et appellatur παραδιεζευγμένον sicuti hoc est, in quo quae opposita non sunt contraria: ‘aut curris aut ambulas aut stas’. nam ipsa quidem inter sese aduersa sunt sed opposita eorum non pugnant, non ambulare enim et non stare et non currere contraria inter sese non sunt, quoniam contraria ea dicuntur, quae simul uera esse non queunt. possis enim simul eodemque tempore neque ambulare neque stare neque currere.
36. Gell. XVI 8: Cum in disciplinas dialecticas induci atque imbui uellemus, necessus fuit adire atque cognoscere quas uocant dialectici εἰσαγωγάς. tum, quia in primo περὶ ἀξιωμάτων discendum, quae M. Varro ... appellat, commentarium de proloquiis L. Aelii docti hominis, qui magister Varronis fuit, studiose quaesiuimus eumque in Pacis bibliotheca repertum legimus. sed in eo nihil edocenter neque ad instituendum explanate scriptum est, fecisseque uidetur eum librum Aelius sui magis admonendi, quam aliorum docendi gratia, redimus igitur necessario ad graecos libros ex quibus accepimus ἀξίωμα esse his uerbis: λεκτὸν αὐτοτελὲς ἀπόφαντον ὅσον ἐφ᾽ αὑτῷ. hoc ego supersedi uertere, quia nouis et inconditis uocibus utendum fuit, quas pati aures per insolentiam uix possent. sed 168 M. Varro ... dixi proloquium, a M. autem Cicerone (disp. tusc. I 7, 14) pronuntiatum, quo ille tamen uocabulo tantisper uti se attestatus est, ‘quoad melius’ inquit ‘inuenero’. sed quod graeci ... neque currere. Apul. de dogm. Plat. III p. 265 Oudend.: est una inter has ad propositum potissima, quae pronuntiabilis 169appellatur, absolutam sententiam comprehendens, sola ex omnibus ueritati aut falsitati obnoxia, quam uocat Sergius effatum, Varro proloquium, Cicero enuntiatum, graeci πρότασιν, tum ἀξίωμα.
37 Varro in XXIII. GL |
haurierunt{*above last u: i} Rr haurieriint L |
Cum indidem haurierint.
37. Prisc. X 50 p. 540, 3: Haurio hausi, inuenitur tamen etiam hauriui uel haurii. Varro in XXIIII ad Ciceronem: cum ... haurierint.

38
In summa constructionis eius caput collocauit, in quo esset regimen totius animantis, datumque illi hoc nomen est, ut quidem Varro ad Ciceronem scribit, quod hinc capiant initium sensus ac nerui.

170

38. Lactant. de opif. dei 5, 6: In summa uero constructionis eius, quam similem nauis carinae diximus, caput ... ac nerui.
39
dicit Burmannus dicere Daniel | Varro de lingua latina alam culmum fabae dicit.
Varronis uerba teste Thilone non occurrunt nisi in cod. Leidensi 80, ubi haec legi possunt Varro de lingua latina alam. ulm....fab....
39. Seru. ad Verg. georg. I 75: Nonnulli proprie culmos lupinorum alas dici putant, ut Aelius ‘alae ex lupino, surculi sine foliis’, Cato in Originibus ‘alae ex lupino lugium * * tamen Varro de ... dicit.
40
quirit * Varro ad Ciceronem * Fenestella quiritatur Keilius qui asteriscis lacunas quibus Liui et Varronis exempla periisse ei uidentur indicauit
de fenestella Mercklinus Philol. III p. 151. I. Poethius de Fenestella diss. Bonn. 1849 p. 6 |
De fenestella quiritatur.
40. Diom. p. 381, 22: Solent in uerbis etiam peritiores errare, incerti utrum cum R an sine R debeant proferri. quirito. Liuius in attico: quirit, Varro ad Ciceronem: de ... quiritatur. est autem quiritare Quirites ciere.

DE SERMONE LATINO AD MARCELLVM
LIBRI V

I

41*
his om. BM |
omnium quae B omniumque AM omnium mg. codicis Charisi (cf. testimonia) nominumque Charisius Putschius Keilius |
inmutabili ne quicquam ABM inmutabilis est nec quicquam Charisium secutus Keilius |
traditur B |
quo accipitur M |
a om. M |
thechinicos M technos B |
erudit {*after t: curved line} M erudit AB |
par B pars AM |
consessione AM consesione B |
anchoram BM anachortam A aram Varro ipse scripserit cf. Char., l. s. |
Latinitas est incorrupte loquendi obseruatio secundum romanam linguam. constat autem, ut adserit Varro, his quattuor: natura analogia consuetudine auctoritate. natura uerborum omnium, quae inmutabilis est, non quicquam aut minus aut plus tradidit nobis, quam quod accepit. nam si quis dicat scrimbo quod est scribo, non analogiae uirtute sed naturae ipsius constitutione conuincitur. analogia sermonis a natura proditi ordinatio est secundum technicos neque aliter barbaram linguam ab erudita quam argentum a plumbo dissociat. consuetudo non ratione analogiae sed uiribus par est, ideo solum recepta, quod multorum consensione conualuit, ita tamen ut illi artis ratio non accedat sed indulgeat. nam ea e medio loquendi usu placita adsumere consueuit. auctoritas in regula loquendi nouissima est. namque ubi omnia defecerint, sic ad illam, quem ad modum ad ancoram decurritur. non enim quicquam aut rationis aut naturae aut consuetudinis habet, cum tantumopinione secundum ueterum lectionem recepta sit nec ipsorum tamen, si interrogentur cur id secuti sunt, scientium.
41. Diom. p. 439, 15: Latinitas est ... scientium. Char. p. 50, 16: Latinus sermo cum ipso homine ciuitatis suae natus significandis intellegundisque quae diceret praestitit (praesto fuit Vsener). sed postquam plane superuenientibus saeculis accepit artifices et solertiae nostrae obseruationibus captus est, paucis admodum partibus orationis normae suae dissentientibus, regendum se regulae tradidit et illam loquendi licentiam seruituti rationis 171 addixit. quae ratio adeo cum ipsa loquella generata (congenerata Vsener) est, ut hodie nihil de suo analogia inferat. ea enim quae ad explicandam elocutionem iam apud sensus nostros educta sunt a confusione uniuersitatis disseminauit et a disparibus paria coaluit. adprobatur autem defectionis regula argumento similium. constat ergo latinus sermo natura analogia consuetudine auctoritate. natura uerborum (alias uerborum omnium in mg. N) nominumque inmutabilis est nec quicquam aut plus aut minus tradidit nobis quam quod accepit. nam si quis dicat scrimbo pro eo quod est scribo, non analogiae uirtute sed naturae ipsius constitutione conuincitur. analogia sermonis a natura proditi ordinatio est neque aliter barbaram linguam ab erudita quam argentum a plumbo dissociat ... consuetudo non arte analogiae sed uiribus par est, ideo solum recepta, quod multorum consensione conualuit, ita tamen ut illi ratio non accedat sed indulgeat. auctoritas in regula loquendi nouissima est. namque ubi omnia defecerint, sic ad illam quem ad modum ad aram sacram decurritur. non enim quicquam aut rationis aut naturae aut consuetudinis habet, tantum opinione auctorum recepta est, qui et ipsi cur id secuti essent si fuissent interrogati nescire confiterentur. 172 ex his ergo omnibus consuetudo non haec uulgaris nec sordida recipienda est, sed quae horridiorem rationem sono blandiore depellat. interdum enim utilibus incunda gratiora sunt. Quint. inst. orat. I 6, 1: sermo constat ratione uetustate auctoritate consuetudine. rationem praestat praecipue analogia, nonnumquam et etymologia. uetera maiestas quaedam, et ut sic dixerim religio commendat. auctoritas ab oratoribus uel historicis peti solet; nam poetas metri necessitas excusat .... cum summorum in eloquentia uirorum iudicium pro ratione et uelut error honestus est magnos duces sequentibus. consuetudo uero certissima loquendi magistra, utendumque plane sermone ut nummo, cui publica forma est. cf. VIIII 3, 3. Max. Vict. p. 272 Lind. p. 1938 P.: latinitas est obseruatio incorrupte loquendi secundum romanam linguam. constat autem tribus modis: ratione auctoritate consuetudine; ratione secundum technicos id est artium traditores; auctoritate, ueterum scilicet lectionum; consuetudine eorum quae in medio (sic cod. Bern. teste Keilio ad Diomedis uerba supra scripta modo edit.) loquendi usu placita assumptaque sunt. Augustin. art. 1 p. 167 Mai. nou. bibl. patr. I 2. p. 7 Web.: latinitas est obseruatio incorrupte loquendi secundum romanam linguam. constat autem modis tribus id est ratione auctoritate consuetudine; ratione secundum artem; auctoritate secundum eorum scripta, quibus ipsa est auctoritas adtributa; consuetudine secundum ea quae loquendi usu placita adsumptaque sunt. cf. Prob. inst. art. p. 47, 19.
42*
audito A |
exillis A exillis corr. a manu alia in exilis M |
et om. BM |
scriptilis A scribalis M scripturalis B |
inscriptulis B |
Vox est, ut stoicis uidetur, spiritus tenuis auditu sensibilis, quantum in ipso est. fit autem uel exilis aurae pulsu uel uerberati aeris ictu. omnis uox aut articulata est, aut confusa. articulata est rationali hominum loquellis explanata. eadem et litteralis uel scriptilis appellatur, quia litteris conprehendi potest. confusa est inrationalis uel inscriptilis, simplici uocis sono animalium effecta, quae scribi non potest, ut est equi hinnitus, tauri mugitus.
42*. Diom. p. 420, 9: Vox est ... tauri mugitus. Max. Vict. p. 272 Lind. p. 1939 P.: uox est aer ictus sensibilis, qui auditur quantum in ipso est. uocis uero species sunt duae, articulata et confusa. articulata quae hominum tantum est, unde articulata dicta est, quod articulo scribentis comprehendi possit. confusa, quae scribi non potest, ueluti ouium balatus, equi hinnitus, bouis mugitus et aliae nonnullae uoces sunt. cf. Mar. Vict. I 2, 1 p. 2451 P. Priscian. I 1 p. 5, 2: philosophi definiunt uocem esse aerem tenuissimum ictum uel suum sensibile aurium id est quod proprie auribus accidit. et est prior definitio a substantia sumpta, altera uero a notione, quam 173 graeci ἔννοιαν dicunt, hoc est ab accidentibus. accidit enim uoci auditus, quantum in ipsa est. uocis autem differentiae sunt quattuor: articulata inarticulata litterata illitterata articulata est, quae coartata hoc est copulata cum aliquo sensu mentis eius qui loquitur profertur, inarticulata est contraria quae a nullo affectu proficiscitur mentis, litterata est, quae scribi potest, illitterata quae scribi non potest. cf. Donat. I 1, 1 p. 1735 P. Prob. inst. art. p. 47, 1. Pomp. comm. art. Don. I 7 p. 10 Lind. Audax in Mai class. auct. II p. 589.
43
si qua A si q{*above q: a} B |
debent AB |
auctoritatem tanti uiri Putschius |
Lacrumae an lacrimae, maxumus an maximus, et si qua similia sunt, quo modo scribi debeant, quaesitum est. Terentius Varro tradit Caesarem per I eiusmodi uerba solitum esse enuntiare et scribere: inde propter auctoritatem uiri consuetudinem factam.
Cassiodori codices Keili sunt: A = cod. Bern. 330 saec. X B = cod. Paris 7495 (olim 5509, 1) ‘Claudii Puteani’ membr. 4. saec. XIII
43. Cassiodori Annaeus Corn. p. 2284 P. p. 576A Garet.: Lacrumae an ... consuetudinem factam. sed ego in antiquiorum libris multo quam Gaius Caesar est per V pleraque scripta inuenio, optumus intumus pulcherrumus lubido dicundum faciundum maxume monumentum contumelia minume. melius tamen est et ad enuntiandum et ad scribendum I litteram pro V ponere, in quod iam consuetudo inclinauit. Isid. orig. I 26, 15: Maximus an maxumus et si qua sunt similia qualiter scribenda sunt quaesitum est. Varro tradidit Caesarem per I eiusmodi uerba enuntiare solitum esse et scribere. inde per auctoritatem tanti uiri consuetudinem factam, ut maximus optimus pessimus scribatur. Quint. I 7. 21: etiam optimus maximus, ut mediam I litteram, quae ueteribus V fuerat acciperent, C. primum Caesaris inscriptione traditur factum. Vel. Long. p. 2228 P. antiquis uarie etiam scriptitatum est mancupium ancupium manubiae. siquidem C. Caesar per I scripsit, ut apparet ex titulis ipsius, at Augustus [I per] V, ut testes sunt eius inscriptiones. et qui per I scribunt, illam rationem secuntur, quod aliae quoque denominationes per eandem litteram exeant, ut cum manicas maniculum (quibus nomen apponi potest, quod per V manuleus) dicimus. item qui aucupium per V scribunt, putant ab aue occupanda dictum, qui aucipium (aut quia aucupium P.) ab aue capienda, cum A litterae in I familiaris transitus sit. quibus aeque opponi potest, non minus in I transire quam in V, nam ab amico fit inimicus, et a salso insulsus. sequitur igitur electio, utrumne per antiquum sonum, 174 qui est pinguissimus et V litteram occupabat, uelit quis enuntiare, an per hunc, qui iam uidetur elegantior, exilius id est per I litteram has proferat uoces, in quibus V littera uidetur esse superuacua. cf. p. 2235.

44
esse credit B |
mille hominum ·II· B |
huce utroque opus mille B huic EI utroque coni. Vsener |
militiam B |
pilam in qua B |
quo ipse{*above e: o} tenues si B |
pila B |
qua iacimus ade͠e. pella ut plenus fiat B |
Lucilius ubi I exile est per se iubet scribi, at ubi plenum est praeponendum esse E credit, his uersibus:
Meille hominum, duo meillia; item huice utroque opus, meiles,
Meilitiam. tenues I: pilam qua lusimus, pilum
Quo pinso, tenues I. plura haec feceris: peila
Quae iacimus, addes E, peila, ut plenius fiat.

dilabitur B |
literę praeponi B totum hoc fragmentum Vsener correxit, ego
p. 91n. erraui |
uero minime cum alioqui {*above space: &} non aliunde in singulari B |
plurali om. B |
sonat B |
et ***] add. Vs. |
mitto emisimus libri |
ut add. B |
constant B |
et libri | quam inconstantiam Varro arguens in eundem errorem diuersa uia delabitur, dicens in plurali quidem numero, debere I litterae E praeponi, in singulari uero minime, cum alioqui et non aliud in singulari, quam in plurali extrema syllaba sonet et * * *, ut in uerbis manifestum est. dicimus enim mitto misi misimus. nisi aliam hic uult esse rationem [quod absurdum est], ut cum uerba quoque ex syllabis constent, at diuersa regula corrigantur.
Scauri cod. Bernensis 330 saec. X = B
44. Terent. Scaur. p. 2255 P.: Primum igitur per adiectionem illa uidentur esse uitiosa, quod Attius geminatis uocalibus scribi natura longas syllabas uoluit, cum alioqui adiecto uel sublato apice, longitudinis et breuitatis nota, posset ostendi. nam singulares uocales et produci et corripi possunt, unde etiam Lucilius in VIIII saturarum de orthographia praecipiens ait ... item quod Lucilius, ubi ... regula corrigantur. Quint. I 7, 14: semiuocales geminare diu non fuit usitatissimi moris atque e contrario usque ad Attium et ultra porrectas syllabas geminis ... uocalibus scripserunt. diutius durauit, ut EI iungendis eadem ratione qua graeci EI uterentur. ea casibus numerisque discreta est, ut Lucilius praecipit: ‘iam puerei uenere, E postremum 175 facito atque I, ut pueri plures fiant’, ac deinceps idem: ‘mendaci furique addes E cum dare furei iusseris’. quod quidem cum superuacuum est, quia I tam longae quam breuis naturam habet, tum incommodum aliquando. nam in eis, quae proximam ab ultima litteram E habebunt et I longa terminabuntur, illam rationem sequentes utemur E gemina, qualia sunt haec: aurei argentei et his similia. idque eis praecipue, qui ad lectionem instituentur, etiam impedimento erit, sicut in graecis accidit adiectione I litterae, quam non solum datiuis casibus in parte ultima ascribunt sed quibusdam etiam interponunt, ut in ΛΗΙΣΤΕΙ, quia etymologia ex diuisione in tris syllabas facta desideret eam litteram. Vel. Long. p. 2220 P.: his quaeritur etiam, an per E et I quaedam debeant scribi secundum consuetudinem graecam. nonnulli enim ea quae producerentur sic scripserunt. alii contenti fuerunt huic productioni I longam ut (sic Vsener pro longam aut) notam dedisse. alii uero quorum est item Lucilius uarie scriptitauerunt, siquidem in his quae producerentur, alia per I longam, alia per E et I notauerunt, uidelicet ut differentia quadam separantes, ut cum diceremus ‘uiri’, si essent plures, per E et I scriberemus, si uero esset unus, ‘uiri’ per I notaremus. et Lucilius in VIIII: ‘iam puerei uenere, E postremum facito atque I, ut plures faciant, I si facis solum pupilli. pueri hoc unius fiet’. item ‘hoc illi factum est uni, tenue hoc facies I. haec illei fecere, adde E, ut pinguius fiat’, idemque peila quibus milites utuntur, per E et I scribenda existimat, at pilum quo pinsitur (pila qua pinsatur P.) per I. hoc mihi uidetur superuacaneae esse obseruationis, nam si omnino in scribendo discernenda casuum numerorumque ambiguitas est, quid faciemus in his nominibus, quorum scriptio discrimen non admittit? Mar. Vict. I 4, 60 p. 2464 P. omnes qui de orthographia scripserunt de nulla scriptura tam diu, quam diu de hac quaerunt, quae per I litteram singularem genetiuum, et quae per EI litteras nominatiuum pluralem faciunt, locuti partim acute, partim (partim add. Wachsmuth), ut mihi quidem uidetur, inepte. (uidetur. inepte libri) illud [atque om. Par.] etiam ridicule * *, nam mihi quaedam succurrunt: pilum aiunt militare et uinea, si sit supra quam milites aggerem instituunt, et sicam [et silicem] quae secet per E et I scribenda, at si pilum sit quo pinsitores utuntur et uinea quae ruri colitur et fistula per I. cf. ibid. §. 59.
45
nam quę nimium et commercium V |
reliquamus V |
mercirius V |
ut Ritschelius quaest. Varr. p. 29 et V |
Terentius Heaut. IIII 3, 21 |
Mium et commircium per I antiquis relinquamus, apud quos aeque et Mircurius per I dicebatur, quod mirandarum esset rerum inuentor, ut Varro dicit. | item miis per I, non meis per E ut Terentius: at enim istoc nihil magis Syre miis nuptiis aduorsum.
Veli Longi cod. Vaticanus 3402 saec. XVI = V
45. Vel. Long. p. 2236 P.: Namque mium et commircium quoque per ... Varro dicit. nostris iam auribus secus placet (add. Ritschelius l. s.), scilicet per E, ut et (Ritschelius et ut cod.) Mercurius et commercia dicantur. item miis ... aduorsum.

46
speciem add. m. rec. in mg. B |
uideatur A |
quae (qua cod. Bern. 243) et Aeoli AB |
nostri] non A om. B |
terentius usu raro AB |
perscribit A |
VAV Ritschelius l. s. p. 27 ua AB |
Est quaedam littera in F litterae speciem figurata, quae digamma nominator, quae duos apices ex gamma littera habere uidetur. ad huius similitudinem soni nostri coniunctas uocales digammon appellare uoluerunt, ut est notum uirgo. itaque in prima syllaba digamma et uocalem oportuit poni: ϝotum ϝirgo, quod et Aeolii fecerunt et antiqui nostri, sicut scriptura in quibusdam libellis declarat. hanc litteram Terentius Varro dum uult demonstrare ita perscribit: VAV.
de codd. uide adnot. ad fr. 43

176

46. Cassiodori Cornut. p. 2282 P. Est quaedam ... perscribit: VAV. Prisc. I 20 p. 15, 1: V loco consonantis posita eandem prorsus in omnibus uim habuit apud Latinos quam apud Aeolis digamma. unde a plerisque ei nomen hoc datur, quod apud Aeolis habuit olim ϝ digamma id est uau, ab ipsius uoce profectum teste Varrone et Didymo, qui id ei nomen esse ostendunt. cf. I 10 p. 11, 5. Quint. XII 10, 29: Aeolicae quoque litterae qua seruum ceruumque dicimus, etiamsi forma a nobis repudiata est, uis tamen nos ipsa persequitur. cf. I 4,7. Scaur, p. 2254 P.: Vau littera omnibus uocalibus et praeiectiua et subiecta consentit ut ua ue ui uo, et rursus au eu iu ou. est enim posita pro digamma, quod quidam graecorum etiam uau appellant. Vel. Long. p. 2223: et priusquam de hoc loquamur, V litteram digamma esse interdum non tantum in his debemus animaduertere, in quibus sonat cum aliqua aspiratione, ut in ualente et uitulo et primitiuo et genetiuo, sed etiam in his quibus confusa hace littera est, ut in eo quod est quis. Mar. Vict. I 4, 43 p. 2461 P.: uos nominatiuo singulari per duo V, quorum uice consonantis fungitur alterum, alterum accipitur pro uocali, nam per V et O scriptae significant pluralem numerum et casum accusatiuum: auos flauos coruos et horum similia ... attamen has etiam uoces, quae V potius quam O sonant, per duo V scribite, ut uulua uultus et similia, sicuti sine ulla dubitatione per V et O, quae sonant ita ut uoluit uoluo uolutus conuolutus, nam littera V uocalis est sicut AEIO, sed eadem uicem obtinet consonantis, cuiua potestatis notam graeci habent ϝ, nostri uau uocant et illi (alii Putsch. Gaisf.) digamma. ea per se scripta non facit syllabam, anteposita autem uocali facit ut ϝάμαξα ϝεκηβόλος et ϝελένη. nos uero, qui non habemus huius uocis nomen aut notam, in eius locum quotiens una uocalis pluresue iunctae unam syllabam faciunt, substituimus V litteram, nam uocalis nulla bis eadem posita facit unam syllabam: assiduns exiguus Laocoon tribuunt statuunt et similia. at cum praeponitur 177 uocali, tunc accipitur pro consonanti, ut est anguis extinguit lingua peluis, in ‘uuido’ enim prior V uocalis est, sequens cui subiecta est I consonans. cf. Diom. p. 422, 19. 425, 32. Donat. I 2, 1 p. 1735. Pomp. comm. art. Don. I 73 p. 21 Lind. Serg. p. 1827 P. Cledon. p. 1882. Donat. ad Terent. Andr. I 2, 2. Beda p. 2335.

47
et non paret B |
urbs e pelobs B |
eiusdemmodi B |
in PIS excurrunt B |
pelobs pelopis B |
Non caret quaestione etiam plebs et urbs et Pelops, quae Varro ita distinguit ut per B et S ea nominatiuo casu putet esse scribenda, quae eandem litteram genetiuo reddant ut plebs plebis urbs urbis, ea uero per PS, quae similiter genetiuo eiusdem numeri in PIS excurrant ut Pelops Pelopis.
de cod. uid. adnot. ad fr. 44
47. Ter. Scaur. p. 2261: Quaesitum est hiemps utrum per PS an per MS deberet scribi, cum alioqui dubium non sit, quin per MS scribenda sit, quoniam genetiuo hiemis faciat et quoniam per P et S ea scribantur, quae apud graecos in Ψ desinunt. hanc autem non in Ψ desinere manifestum est ex eo quod quae illa littera terminantur aut in πος ut Πέλοψ Πέλοπος aut in βος desinunt, ut φλέψ φλεβός, hiems autem neutram harum syllabarum recipit. item non constat, obscurum utrum per OB an per OP debeat scribi, nec minus obseruo obsido, cum in illis B littera euidenter sonum suum uindicet. non caret ... Pelops Pelopis. sed nobis utrumque per PS uidetur esse scribendum, quoniam ex his Ψ littera constet, quam genetiuo diximus aut in BIS aut in PIS exire. Cassiodori Papirian. p. 2291 P. p. 578B Garet.: traps ab eo quod dicitur trabis et urps per P debent scribi, licet Varro per B scribenda putet, quod in reliquis casibus B habeant. sed tamen cum Ψ littera graeca nullo modo transferri potuerit in usum nostrum et uis eius per P et S litteras scribatur, necessarium est, ut ubi Ψ graecum sonat, apud nos quod uitari non potest per has litteras scribatur id est P et S, licet in obliquis casibus B habeant, ut caeleps caelibis, urps urbis, item in aliis ipsam retineant, ut auceps aucupis. unde apparet in his casibus mutare nos debere P in B, in quibus se etiam ambae consecuntur interposita uocali. hanc etiam regulam sequimur in Φ, quae ipsa PH constat, ut Cinyps Cinyphis, quae in nominatiuo casu P et S, in aliis casibus per P et H scribitur. Vel. Long. p. 2233: hinc noscuntur etiam quaestiones interdum quibus noua a ueteribus discernantur utrum absorbui an absorpsi, uel cum ad hanc disputationem pertinere non debeat, nisi quod proprium est ορθογραφίας, utrum per B an per P absorpsi scribi debeat: et aliis seruanda (sequenda libri) B littera uidetur, quoniam sorbere dicimus, aliis P. quoniam quaecumque apud graecos per Ψ scribuntur et constat haec littera Π Σ, apud nos per P scribenda. idque (ideoque libri) in similibus seruandum, ut in eo quod est urbs et nupsi et plebs ac ceteris. p. 2224: ea quae apud nos Ψ litteram sonant, putant plerique per 178 P et S scribenda, quoniam et graeci pronuntiauerunt, [per] litteram Ψ constare ἐκ τοῦ πίονος (ἐκ τοῦ π καὶ τοῦ σ ci. Wachsmuth coll. Sexto Emp. adv. gramm. 103). sed qui origini uerborum propiores (proniores an propensiores?) sunt, per B scribunt. Prisc. I 42 p. 33, 3: huic (S) praeponitur P et loco Ψ graecae fungitur, pro qua Claudius Caesar antisigma ƆϹ hac figura scribi uoluit. sed nulli ausi sunt antiquam scripturam mutare, quamuis non sine ratione haec quoque duplex a graecis addita uideatur, nam multo molliorem et uolubiliorem sonum habet Ψ quam PS uel BS. hae tamen id est BS non alias debent poni pro Ψ, hoc est in eadem syllaba coniunctae, nisi in fine nominatiui, cuius genetiuus in BIS desinit, ut urbs urbis, caelebs caelibis, Arabs Arabis. cf. Prisc. I 58 p. 43, 9, Cassiodori Valerian. p. 2289. Mar. Vict. I 4, 74 p. 2465 sq. P. Beda p. 2337 P.

48
Cretenses Ennius (dixit).
48. Char. p. 124, 12: Cretum Cicero Tusculanarum libro II (14, 34): ‘Cretum legis’, Cretenses Ennius, ut Varro libro I de sermone latino scribit.

II

49
leues B leue sunt A leuae M |
procere A proceres BM |
gregulae BM |
proceres ABM |
gregulae M |
ymnos A ymnus B |
Syllabae, ut ait Varro, aliae sunt asperae aliae leues, aliae procerae aliae retorridae, aliae barbarae aliae graeculae, aliae durae aliae molles. asperae sunt ut trux crux trans, leues ut lana luna, procerae sunt quae uocalem longam extremam habent aut paenultimam ut facilitas, retorridae sunt quae mutam habent extremam ut hic hoc, barbarae sunt ut gaza, graeculae ut hymnos Zenon, durae ut ignotus, molles ut aedes.
49. Diom. p. 428, 22: Syllabae ut ait ... ut aedes.
50
ληριν in mg. ληρεῖν V |
latine sulco VP latina a lira id est sulco Ritschelius quaest. uarr. p. 29 |
existimatur V |
Delirus placet Varroni, non delerus. non enim, ut quidam existimant, a Graeco tracta uox est παρὰ τὸ ληρεῖν sed est latina a lira id est sulco. itaque sicuti boues cumse a recto actu operis detorserint delirare dicuntur, sic qui a recta uia uitae ad prauam declinant, per similitudinem translationis item delirare existimantur.
de cod. uid. adnot. ad fr. 45
50. Vel. Long. p. 2233 P.: Nec non et ibi ὀρθοέπεια ὀρθογραφίᾳ coniuncta est, ubi quaeritur, foenoris an foeneris dicamus, quoniam nomen inde tractum dicimus foeneratorem. item facineris non facinoris, quoniam facinerosum uocamus. sic etiam delirus placet 179 ... delirare existimantur. Caper p. 2248 P.: delirare et delerare ἀπὸ τοῦ ληρεῖν. Non. p. 17: Delirare (delerare codd.) est de recto decedere. lira est autem fossa recta, quae contra agros tuendos ducitur et in quam uligo terrae decurrat.
51
duas .l.l. habet AB |
sunt B erasum in A |
Interuallum duas L habet, uallum enim ipsum non aliter scribitur, a quo interuallum. Varro dicit interualla esse spatia, quae sunt inter capita uallorum id est stipitum quibus uallum fit, unde cetera quoque spatia dicuntur.
de codd. uid. ad fr. 43
51. Cassiodori Cornut. p. 2284 P. p. 576B Garet.: Interuallum duas ... spatia dicuntur. Beda p. 2337 P.: interuallum per duo L scribendum est.
52
scribitur om. A |
secutus enim est ethimologiam B |
et accipit om. B |
quod loqui] quid loqui A qui loqui B |
narratio eraso priore r A |
Narare per unum R scribitur, ut Varroni placet. secutus est enim etymologiam nominis eius, qua gnarus dicitur, qui scit et accipit quod loqui debeat. denique compositio uerbi ita scribitur: ignorare, quod non per duo R sed per unum scribitur. ideo et naratio unum R habere debet.
52. Cassiodori Papirian. p. 2290 P. p. 578A Garet.: Querella per duo L scribitur. narare per ... habere debet. Vel. Long. p. 2238: sane in eo quod est narare obseruatum est ut unum R scriberemus, quoniam uenit a gnaro cui contrarium est ignarus. Beda p. 2340: naro et naratio per R scribantur.
53
marcellium V |
editumum L editummum V |
edituum V editũum L |
M. Varro in libro secundo ad Marcellum de latino sermone aeditumum dici oportere censet, magis quam aedituum, quod alterum sit recenti nouitate fictum, alterum antiqua origine incorruptum.
de codd. uid. adn. ad fr. 36
53. Gell. XII 10, 1: Aeditimus uerbum latinum est et uetus, ea forma dictum qua finitimus et legitimus. pro eo a plerisque nunc aedituus dicitur noua et commenticia usurpatione, quasi a tuendis aedibus appellatus. satis hoc esse potuit admonendi gratia dixisse * * propter agrestes quosdam et indomitos certatores, qui nisi auctoritatibus adhibitis non comprimuntur. M. Varro ... origine incorruptum. cf. Varro de l. l. VII 12 p. 298. VIII 61 p. 437. 180 de re rust. I 2, 1. Fest. Pauli p. 13 M.: aedituus aedis sacrae tuitor id est curam agens, aeditimus aedis intimus. Char. p. 75, 18: aeditumus dicitur qui aedem seruat quasi aedis intimus, dicitur etiam aedituus ab aede tuenda. cf. Placidi gl. in Mai class. auct. III p. 427. Thes. latin. in Mai class. auct. VIII p. 192.
54
quae greci L que greci VB |
enigmata VL enicmata B |
appallauerunt{*above second a: e} L |
minusne L minusque{*above ‘que’: ne} B minus V |
minus non sat scio Scaliger Virgilii append. p. 230 minus non sit sat scio L minus non sit sed scio VB |
an LVB at Hertzius |
eorum ut quondam VB eorum quod L |
audiui ipsi dicier ioui regi L audiui ipsi dicier ioui regi regi B audiui ipsi.......oui regi lacuna sex uel septem litterarum inter ipsi et oui V audiui dicier Ioui ipsi regi Scaliger |
uoluit V hoc aenigma Barthius aduers. XVI 22 sic scripsit: semel minus? non. bis minus? non. sat scio. | an utrumque? uerum. ut quondam audiui dicier e. q. s. |
nolet L noluit VB |
aput V |
quaereret VB |
in m. uarronis LB . ĭn. uarronis V |
mercellum L macellium V |
Quae graeci dicunt aenigmata, hoc genus quidam ex nostris ueteribus scirpos appellauerunt. | quale est:
Semel minusne an bis minus non sat scio,
an utrumque eorum. ut quondam audiui dicier,
Ioui ipsi regi noluit concedere.
hoc qui nolet diutius apud sese quaerere, inueniet quid sit in M. Varronis de sermone latino ad Marcellum libro secundo.
Gelli codicibus VL accedit B = fragm. Bernense cod. msc. 404 scriptum anno ae. n. 1173 cf. Hertz l. s. p. 412
54. Gell. XII 6: Quae graeci ... quale est, quod nuper inuenimus per hercle antiquum, perquam lepidum tribus uersibus senaris compositum aenigma, quod reliquimus inenarratum, ut legentium coniecturas in requirendo acueremus. uersus tres hi sunt: semel minus ... libro secundo.

III

55
distantias altitudinem L |
quantum ore L |
sit] si L |
altitudinem] ab altitudine L |
Crasitudo L |
spiratu corr. in spiritu L |
πνεῦμα δασὺ add. Albertus Zippmann om. L |
aspiranda L |
pingui res L |
aspiratu L |
Scire oportet uocem sicut omne corpus tris habere distantias: longitudinem altitudinem crassitudinem. longitudinem tempore ac syllabis metimur, nam et quantum morae enuntiandis uerbis teratur et quanto numero modoque syllabarum unumquodque sit uerbum, plurimum refert. altitudinem discernit accentus, cum pars uerbi aut in graue deprimitur aut sublimatur in acutum. crassitudo autem in spiritu est, unde etiam graeci adspirationem πνεῦμα δασὺ appellant. nam omnes uoces aut aspirando facimus pinguiores, aut sine spiritu pronuntiando tenuiores.