| Transcriber's note: | A few typographical errors have been corrected. They appear in the text like this, and the explanation will appear when the mouse pointer is moved over the marked passage. |
AUCTORE
ANGLO
TYPIS S. CONGREGATIONIS DE PROPAGANDA FIDE
———
MDCCCXLVII.
Opuscula haec qualiacunque, ex nupera Oxoniensi Bibliotheca Patrum maxima ex parte desumpta, Latine autem liberius reddita, criticis prudentioribus commendo; id aegre ferens, quod, notulis quibusdam meis domi relictis, minus prodeunt accurata, quam pro ratione studiorum meorum a benevolis sperari potuisset.
In Fest. S. Anselm.
1847.
| Dissert. | 1. De quarta Oratione S. Athanasii contra Arianos | pag. 1 |
| 2. De Ecthesi Ephesina contra Paulum Samosatenum | 24 | |
| 3. De vocibus πρὶν γεννηθῆναι οὐκ ἦν Anathematismi Nicaeni | 41 | |
| 4. De vocibus ἐξ ἑτέρας ὑποστάσεως ἢ οὐσίας Anathematismi Nicaeni | 58 |
Quatuor illas, quas vulgo vocant, Athanasii Orationes contra Arianos partes esse unius operis, recentioribus criticis persuasissimum est; post ipsum, ut videtur, Photium, qui codice CXL ad πεντάβιβλον Athanasii provocat. Profecto Montefalconius, ut in re minime dubia, omni probatione praeter ipsam librorum structuram supersedendum judicat. «Nihil opus est longiore disputatione, cum clarum sit ex hisce ipsis quatuor Orationibus, nihil eas commune cum ullo alio opere habere; sed ita inter se cohaerere, ut unum ipsae opus simul conficiant, quarum prima sit principium, quarta autem omnium sit finis, quam sane ob causam sola haec ultima solita terminatur conclusione.» Athan. Opp. t. I. pp. 403, 4. Haec ille; qui tamen paullo submissius loquitur, cum in Praefat. sua p. XXXV, et in Vit. Athan. p. LXXII, concedit eas non esse exaratas certo aliquo consilio prius inito, sed, decursu controversiae, alteram ex altera, quo res majorem haberet lucem, fuisse productas; id quod praecipue cernitur in secunda et tertia incipientibus, ubi sanctus Doctor, more suo, disputationem jam forte longiorem, propter haereticorum tamen pervicaciam, continuandam judicat.
Nec minus liquida res est Tillemontio, scribenti: «Les quatre oraisons sont toutes liées ensemble, et en un même corps, comme il paraît principalement, parce-qu'il n'y a que la derniere qui finisse par la glorification ordinaire.» Mem. Eccl. t. 8. p. 701. Et alibi: «Il est certain que ces quatre discours ... semblent ... ne faire qu'une seule pièce, qu'on aura partagée tantôt en quatre, tantôt en cinq.» p. 191.
Tillemontii vestigia sequitur, tanquam pedissequus, Ceillerius, Aut. Eccl. t. 5. pp. 217, 218. qui cum Montefalconio consentit posteriores libros, vice quemque sua, anteriorum partes suscipere.
Jam prius Petavio, Incarnationem V. D. tractanti, idem excidit judicium; eo gravius, quod obiter doctissimo theologo elapsum est. Dum enim Epistolam Athanasii ad Ep. Aeg. et Lib. contendit non esse revera partem Orationum contra Arianos, (ut tum temporis ab Athanasii Editoribus habebatur,) quia scilicet illa Epistola non spectat, nisi in parte quadam, ad doctrinam Arianorum, haec monet: «Non est ejusdem cum sequentibus argumenti, nam in istis adversus Arianam haeresim disputat etc. ... prima autem, (i. e. Epist. ad Ep. Aeg. et Lib.) nihil horum facit.» de Incarn. v. 15. §. 9.
Auctoribus tamen tam gravibus atque inter se consentientibus hic contra eundum est; cum plane comprobari possit, ut puto, et sine magno conatu, quartam illam contra Arianos Orationem non esse contra istos haereticos ab Athanasio scriptam, neque prorsus esse orationem, ne disputationem quidem continuam, sed esse conglutinationem quandam fragmentorum theologicorum, vel annotationum seriem, variae et longitudinis et materiae, praecipue de haeresi Marcelli et Photini, aliqua ex parte de Sabellianismo et Samosatenismo, vix aut ne vix quidem contra Arianos. Quam sententiam his argumentis fultam velim.
§. I. DE STRUCTURA LIBRI.
1. Jam hoc praemittendum est;—nusquam, ut credo, ab antiquis ad Orationem hanc quartam provocari, tanquam ad partem operis Athanasii «contra Arianos,» vel «de Trinitate;» cum secunda contra et tertia laudantur a Theodoreto, Justiniano, Cyrillo Alexandrino, Facundo, Concilio Lateranensi sub Martino I. habito, Agathone Pontifice, et aliis, idque illo ipso numerandi ordine qui etiamnum servatur in editione Maurina.[1] Quamvis autem Photii, de toto opere ut quinquepartito loquentis, interpretes esse quodammodo videantur, et Concilium Oecumenicum Septimum, et Epistola Agathonis in Sexto, cum tertiam Maurinam pro quarta habent, inde tamen non concludi potest quartam Maurinam, de qua hic quaestio est, comprehensam fuisse ut quintam partem πενταβίβλου Photii. Quoniam enim in uno codice haec Maurinorum quarta vocatur sexta Oratio, alia quaedam ibi reperienda est quinta; quae quidem, Montefalconio judice, est opusculum illud quod vulgo appellatur «de Incarnatione contra Arianos,» quod re ipsa in aliquibus codd. quintae nomen gerit. Sunt porro codices qui Epistolam ad Ep. Aeg. et Lib. quae in codd. solebat esse prima, quartam nominant; alius autem est Montefalconii, ex quo quarta illa Maurinorum plane excidit. Accedit quod in codice quodam Bodleiano (Roe 29. an. 1410.) opusculum de Incarnatione contra Arianos tres priores subsequitur orationes, quartae vice. Aliis autem codd. quarta Maurinorum quinta est; aliis Epistola ad Ep. Aeg. et Lib. est «tertia contra Arianos,» Epistola de Sent. Dion. in duas partes divisa, pro prima et secunda, ut videtur, habita. Quare, cum adeo varietur in codicibus, nulla praescriptio est ex usu editionum, cur quarta haec oratio adsciscatur in numerum earum, quae cum Arianis bellum gerunt.
2. Deinde notandum est, librum hunc ipsa fronte sua prodere se non esse orationem similem illarum quae ei praeierunt. Nam, cum secunda illa et tertia prooemium utraque suum habeat, in quo mentio fit gravissimi illius argumenti, quod ab illis est continuandum, nihil contra aut scopo definitum aut ratione ordinatum in quarta incipiente reperitur. In argumentum suum, quicquid sit illud, nullum enim profitetur, praeceps ingreditur, propositionem prae se ferens categoricam quandam ex Evangelista desumptam, «Ex Deo Deus est Verbum, nam Deus erat Verbum;» plane omisso verborum illo apparatu et verecunda dicendi pompa, qua in limatioribus suis operibus, res divinas tractaturus, utitur sanctissimus Praesul.
Nec aequabilius aut liquidius fluit postea orationis cursus, sed turbatus semper, incertus, mutabilis. Nam saepius materies subito profertur nova, ut in sectionibus 6, 9, et 25 editionis Maurinae; id quod amanuensibus tam plane constitit, ut in quinque codd. interpolatum testentur inter sectiones 12 et 13 opusculum de Sabbatis et Circumcisione, Athanasio dubie a Maurinis (t. II. p. 54.) inscriptum. Plane diversum est ab hoc genere disserendi aequabile illud et bene continuatum sancti oratoris eloquium, qui tam soleat priorem materiem suam producere et tanquam abdere in proxime sequentem, et rem cum re tam callida junctura colligare, ut editori difficillimum sit disputationis cursum ad certa quaedam capita revocare.
Accedit quod tres illae quae praecedunt Orationes commercium inter se ultro citroque habent, et ad se mutuo respiciunt, et complent definita quaedam docendi vestigia, quae terminantur prope exeunte tertia. Integra quaedam disputatio, in Scripturis contra Arianos explicandis tota, continuatur a §. 37. primae ad §. 59. tertiae; ante tertiam in locis Propheticis et Apostolicis, per tertiam in Evangelicis versata. Incipit autem, procedit, et terminatur scopo ecclesiastico, seu canone fidei, proponendo, ut divinorum oraculorum justo interprete[2]. At in hac accurata rerum dispositione nullam plane sedem sibi potest vindicare quartus ille liber seu Oratió Maurinorum.
Quid quod in verborum quoque usu sui similis est quartus liber, aut saltem dissimilis trium Orationum. Nam in illo, coeteris licet breviore, vocula celeberrima ὁμοούσιον ter reperitur, vid. §§. 10, 12. at eandem in tribus illis omnino non occurrere dicendum est, cum solitarius iste locus, Orat. I. 9. qui eam continet, symboli quandam fert speciem, ut ex ipso loco intelligitur, neque in propriam Athanasii disputationem cadit. Contra, verbum illud omittitur aliquando in Orationibus tribus, ubi jure posset quaeri[3]. Deinde in Orat. II, 78, 79, 80. ut in Gent. 40 et 46. Incarn. V. D. 20. ad Serap. IV, 20. verbum αὐτοσοφία reperitur; at in quarta reprobatur idem, Petavio judice, (de Trin. VI, 11.) ut Sabellianum. Tum hoc quoque e minutioribus rebus ad rem nostram facit, quod tres illae, in Sanctissima Trinitate praedicanda, illustratione uti solent ex luce et ejus irradiatione desumpta; quarta vero, modo ignem non lucem, modo ignem et lucem inducit. Depravato denique textu haec graviter laborat; illae non laborant.
3. Profecto, ut antea dictum est, etiam hoc in quaestionem venit, an forte portiones saltem aliquae hujus libri fragmenta sint tantummodo cujusdam operis, vel plurium operum; vel notulae rudiores subita manu scriptis mandatae, prout menti occurrerent; vel capita controversiarum; quae casus rerum temere in unum cumulum congesserit. Peregrinum omnino opusculum, forte non Athanasii, illud de Sabb. et Circumc. nonnunquam in medium hunc librum intrusum jam diximus; praeterea, (quod praecipue ad rem nostram facit) idem opusculum re ipsa consociatur cum fragmento quodam Epistolae de Decr. et Tractatu In illud omnia, quasi totum quid, quamquam nihil cum illis habet commune, in codd. omnibus, excepto uno, quos memorant Maurini. Alterum exemplum cernitur in Sermone Majore de Fide, qui in Montefalconii Nova Collectione editus est, qui autem vix aliud est quam series quaedam portiuncularum ex variis Athanasii operibus in unum comparatarum. Praeterea, quod attinet ad librum nostrum, in codd. quibusdam singulis partibus singuli praeponuntur tituli; ut τοὺς σαβελλίζοντας, κ. τ. λ. in sect. 9; in sect. autem 11, πρὸς τοὺς λέγοντας ὅτι, κ. τ. λ. Porro «illi» et «ille» stant aliquando, nullo antecedente. Sed et infractum illud et inordinatum in orationis filo, indicium aliud est multiplicis et disparis materiae. Quid quod §. 25. in duas partes temere secat quod alioqui continuum haberet cursum a 15 ad 36; §. 11. autem mentionem ultro objicit alicujus rei quam in praecedentibus frustra quaesiveris. Tum §§. 6 et 7, quae solae pertinent ad Arianos, jacent inter argumentorum locos Arianis plane alienos, stylum autem sapiunt dilucidum illum et liberum Orationum trium; qui quidem stylus aliqua ex parte in §§. 14, 17, 27, 28, et 34. reperitur.
Notatu etiam dignum est, a Montefalconio in Monito suo Epistolae Encyclicae praefixo esse observatum, phrasim illam οἱ περὶ Εὐσέβιον non adhibitam esse ab Athanasio post Eusebii mortem; «Neque enim sequaces Eusebii jam defuncti usquam apud Athanasium οἱ περὶ Εὐσέβιον vocantur, sed κοινωνοὶ τῶν περὶ Εὐσέβιον vel κληρόνομοι τῆς ἀσεβείας τοῦ Εὐσεβίου.» t. I, p. 110. Jam hanc ipsam phrasin legimus in sectione 8. hujus Orationis quartae; unde sequitur, cum Eusebius discesserit e vivis an. 341, Oratio autem prima scripta fuerit circ. an. 358, quartam hanc, qua Orationum seriem concludi creditur, scriptam esse ante primam, qua series orditur; sin minus, saltem portionem eam quartae, quae phrasin οἱ περὶ Ευσέβιον continet, primae esse priorem, vel (quod idem valet) quartam ex pluribus disputationibus esse conflatam.
Plura adhuc sunt quae in hac re possint offerri; nam sectiones 1-5, 9, 10, versantur in argumento plane suo, quod in reliquo libro nusquam attingitur. De μοναρχίᾳ tractant; verbo autem ἀρχὴ utuntur pro origine, ut in prioribus Orationibus moris est; cum idem usurpetur pro initio, sectionibus hujus libri 8, 25, 26, 27. Porro in disputatione §§. 30-36 singularis usus est epitheti θεῖος ad Christum adhibiti; vox quoque νοεῖν ejusdem loci propria est.
Quod porro singulare est in hoc libro, ut stylo signum imprimat, argumentum autem idem non leve quod de serie quadam annotationum polemicarum nunc agimus, non de justo et simplici opere, frequentia illa est vocabulorum hujusmodi, πευστέον 2, e. ἐρωτητέον 3, f. 4, a. λεκτέον 4, init. 6, d. 10, a. ἐλεγκτέον 3, a. 4, e. ἔρεσθαι δίκαιον, καλόν etc. 11, d. 14, a. 23. b. Cujus generis sunt illa quoque, ἀκολουθήσει τὰ ἐν τοῖς ἔμπροσθεν ἄτοπα εἰρημένα, e. g. 2, e. 4, e. 4 fin. 15 init. 26, b. 26 init. quibuscum conferamus elegantiorem periodi cursum, Orat. II, 24, b. καλόν αὐτοὺς ἔρεσθαι καὶ τοῦτο, ἵν' ἔτι μᾶλλον ὁ ἔλεγχος, κ. τ. λ. ejusmodi sunt etiam τὸ δ' αὐτὸ δὲ καὶ περὶ δυνάμεως, §. 3; quae omnia Aristotelem sapiunt, non Athanasium. Videsis etiam locos Scripturae sacrae subito propositos ut materiem disputandi, ut in §§. 1, 5, 9, et 31.
Aristotelem etiam agit in hoc libro sanctissimus Doctor in effatis suis theologicis proferendis; e. g. ἔι ἄγονος καὶ ἀνενέργητος ὁ Θεός, 4 fin. τὸ ἔκ τινὸς ὑπάρχον υἱός ἐστιν ἐκείνου, 15, c. οὑδὲν ἕν πρὸς τὸν πατέρα, εἰ μὴ τὸ ἐξ αὐτοῦ. 17, d. ὤν οὔκ ἐστιν εἰς τὰς καρδίας ὁ υἱὸς, τούτων οὐδὲ πατὴρ ὁ Θεός, 22, b. εἰ μὴ υἱὸς, οὐδὲ λόγος· εἰ μὴ λόγος, οὐδε υἱός. 24 fin.
4. Ulterius nunc progrediendum est; liquet enim Athanasium hoc in libro non raro innuere se non doctrinam solum haereticorum percellere, sed haereticos ipsos; tamen de nominibus tacet; quod contra fit in Ariana sua controversia, ubi liberrime loquitur de Ario, de Eusebio, de Asterio, et aliis ejusdem sectae. Hic contra, licet occurrant certe οἱ ἀπὸ τοῦ Σαμοσάτεως, et κατὰ Σαβέλλιον, adversarii plerumque anonymi, unus aut plures, in campum descendunt, vel potius illabuntur; ut colligi potest ex φατὲ 9 init. πίπτουσι 11 init. ὑπέλαβε 13 init. αὐτὸν τοιαῦτα λέγοντα 14, a. οἱ τοῦτο λέγοντες 15 init. κατ' αὐτοὺς 21 init. κατ' ἐκείνους 22, c. Vid. etiam 8, c. 13, c. 20 init. 23, c. 24, a. 25, b. 28 init. Jam si acer ille accusatorius stylus huic libro abest, in hac re saltem, si non in alia, a praecedentibus tribus differt, in quibus illa oratoris vis et fervor animi praecipue cernitur; at audacius quiddam nunc dicendum est, scilicet necessitudinem fortasse aliquam fuisse Athanasio cum quibusdam istarum factionum hominibus, quibus sagax et benevolus praesul, licet congrediendum, tamen aliquatenus parcendum duxerit.
Deinde observandum est haeresim, de qua per totum paene librum agitur, licet Sabellianae proximam, non fuisse Sabellianam; nam comparatur cum ea, e.g. Σαβελλιόυ τὸ ἐπιτήδευμα, 9, et ὅσα ἄλλα ἐπὶ Σαβελλίου ἄτοπα ἀπαντᾷ, 25. Quinimo, cum haeresis haeresi opponitur in fine §. 3. de Arianis aperta mentio est, ut mos est Athanasii, de Sabellianis autem non est mentio, sed de iis qui «Sabellizant,» quibuscum scilicet res erat sancto Doctori. Praeterea haeresim, quae agebatur, esse temporis illius, non praeteritorum saeculorum, certum est tum ex loquendi modo, quo utitur Athanasius, tum quia caeterae, quibuscum dimicat in scriptis suis, sunt sui aequales. Namque etiam, cum Pauli Samosateni haeresim aggreditur, non priscam istam saeculi anterioris in arenam immittit, sed immutatam et novam, qualem ipse eam conspexerat in populo christiano. Neque hoc sane facile fidem facit, in medio illo tot tantorumque errorum certamine, quod Athanasio contigit, prudentissimum virum ad obsoleta quaedam, ut γραϊκὸν καὶ σχολαστικὸν, confugisse[4].
Quae omnia suspicionem movent, haeresim, quae materies est hujus libri, illam esse Marcelli Ancyrani, qui cum Athanasio commilitaverat contra Arianos, et sectatorum ejus; cum omnibus notum sit, simillimo illo Apollinaris exemplo, Athanasium id ipsum facere in disputationibus suis, haeresiarchae parcere nomini, haeresim severissime impetere. Quid quod similiter a nominibus abstinet Eusebius in Arianis suis reprobandis (Eccles. Theol. I, 9, 10.) silet porro Vincentius Lirinensis, si revera in Commonitorio suo Augustinum petit. Idem quoque in Platone fecit Aristoteles; sed in hac re testes supervacanei sunt.
Quod nobis rem perstringentibus nunc commendatum est, mox, collatis inter se dogmatibus, hic Marcellinorum seu Photinianorum, illic eorum quibuscum in hoc libro agitur, plenissimam habebit confirmationem;—eo scilicet modo, quo Orationes tres haeresim tractant Arianam, disputationem hanc quartam, divulsam licet et incompositam, in Marcelli vel Photini, necnon Sabellii et Samosateni erroribus refutandis versari. Quod cum dicimus, prudentes praeterimus sectiones 6 et 7, ad Arianismum procul dubio spectantes, sed in summa operis importunas.
His nostris jam in formam redactis, perjucunda fuit nobis fortuita lectio libelli, inscripti, «In Eusebii contra Marcellum libros Selectae Observationes, auctore R. S. C. Lipsiae 1787.» Laudato Athanasii «quinto libro,» ut illum vocat, «contra Arianos,» pergit auctor anonymus dicere, «ibi, ut in libro de Aet. subst. Fil. et Sp. S. sententiam Marcelli, suppresso tamen nomine, refellit. Quod an aliis sit observatum, ignoro.» p. 28.
§. II. DE MATERIE LIBRI.
Quo melius huic rei satisfiat, triplex hic sumendum est argumentum: primum enim necessitudo illa inter Athanasium et Marcellum in historia istorum temporum, quae et qualis fuerit, definienda est; deinde enucleanda doctrina Marcelli, Photini, et istiusmodi haereticorum; tum illa Photiniana haeresis conferenda est cum ea quae in hoc libro ab Athanasio oppugnatur.
1. Cum Athanasius adhuc junior esset in Episcopatu suo, Marcellus Ancyrae in Galatia Episcopus responsum illud edidit Ariano sophistae Asterio, ex quo et originem suam et subjectam materiem coeperunt Eusebii contra Marcellum, et de Ecclesiastica Theologia libri, nobis hodie principales testes opinionum Marcelli. Neque Eusebius solum, sed aliquot Concilia Arianorum condemnarunt hominem, qui, Romam petens, ibi Athanasio occurrit circa an. 341; cum uterque praesul a Pontifice Concilio habito de Arianorum criminationibus purgatus est.
Purgatus est iterum uterque Concilio Sardicensi an. 347; ab eo tamen ipso tempore, nisi, ut Montefalconio videtur, ab an. 336-8 (Nov. Coll. p. LII) postulationes eae, quae hactenus ab Arianorum factione urgebantur in Marcellum, inter catholicos etiam circumferuntur. Cyrillus Hierosolymitanus in Catechesibus suis an. 347. mentionem facit haereseos nuperae Galatarum, quae Christi sempiternum regnum negaret; ubi Marcellum indicari a sancto oratore, et regio et dogma quae nominantur, liquido demonstrant. Cyrillum excipit Paulinus in Concilio Arelatensi; Paulinum Hilarius; sed Athanasius, cautus homo et clemens, siquis alius, Marcello patrocinatur usque ad circ. an. 360. Idem tamen, confessus tandem Marcellum non longe abesse ab haeresi, a communione, ut traditum est ab Hilario et Sulpicio, hominem suspendit. Narrat insuper Hilarius (Fragm. II, 21) inductum esse Athanasium ut hoc faceret, non propter opus Marcelli contra Asterium, sed ob ejus scripta quaedam posteriora Concilio Sardicensi. Id autem fecit Athanasius, cum Photinus, Episcopus Sirmiensis, qui haeresim fere illam Marcelli, magistri sui, ante an. 345 ediderat, jam aliquot annos, Catholicis et Arianis consentientibus, a sede sua depositus esset. Marcellus, per totum decennium a sanctissimo praesule repudiatus, quocum tot tantaque ab Arianis pertulisset, tandem ab eodem, morti jam proximo (an. 371.) leniore judicio excipitur, ob rem hujusmodi: Basilio Caesariensi cum Athanasio agenti, ut ne Galatis benignius usus, rei Catholicae noxam inferret, occurrunt Galatae, missis ad Alexandriam, qui orarent causam suam, quid autem revera senserint de Christo, sine ambagibus expedirent. Eugenius, Diaconus Ecclesiae Ancyranae, confessionem catholicam in suorum nomine ibi subscripsit, quam confirmavit manu sua clerus Alexandrinus, necnon, ut videtur, Athanasius ipse, quamquam inter nomina subscripta ille non apparet hodie. Confessio haec, cui Montefalconius lucem dedit, scripta est in nomine «clericorum et caeterorum qui Ancyrae in Galatia sunt, una cum patre nostro Marcello, congregati.»
Quo negotio ad finem perducto, et Ancyranus hic, et Alexandrinus ille praesul morti protinus succubuerunt, bellatores ambo in summo Ecclesiae discrimine, diversa fortuna; plusquam septuagenarius Athanasius, Marcellus autem nonaginta saltem annorum cumulo oppressus,—feliciter grandaevus, si reservabatur in hoc, ut errores suos illo extremo halitu vere efflaret. Nihilominus, qui in re historica, non biographia versantur, his, ut mos est in Ecclesia, Marcellus apparet, non ut privatus quispiam, in sua ipsius persona et poenitentia sua, sed in secta quam genuit et in maturitate postrema earum opinionum, quae in ipso semina tantummodo fuerant et elementa pravitatis.
Caeterum, utrum in hominem ipsum an tantummodo in sectatores ejus Athanasius in quarta sua, quam vocant, Oratione invehatur, concludi non potest in alterutram partem, ex illa, seriore utique, confessione ab Eugenio subscripta. Neque Hilarius, Athanasium testatus Marcelli operi contra Asterium pepercisse, nos moveat, ne illo opere utamur in Marcelli placitis eruendis; nam neque in aliis rebus tam fidus in narrando reperitur sanctissimus Praesul, (ut cum de Liberio loquitur,) ut ex iis quae plane haeresim sapiunt, ipsius causa pios sensus extorqueamus. Ea autem sunt hujusmodi.
2. Eusebio teste, placuit Marcello, (1) unam tantummodo in Deitate esse personam; a Sabellio tamen in hoc dissentienti, quod teneret (2) non Patrem continuo esse Filium, Filium Patrem, (id quod υἱοπατορίαν vocant) sed (3) Patrem et Filium esse nomina mera et nudos titulos; (4) neque exprimere relationes aliquas essentiales in natura divina, sed ex eo originem caepisse (5) quod Verbum Dei sempiternum, seu λόγος ἐνδιάθετος, quod Divina quaedam est Ratio, sese manifestaverit in carne, in hypostasi scilicet Jesu Christi, Filii Mariae, (6) hunc itaque unum Deum, seu μονάδα, quodammodo se aperire solere vel dilatare (πλατύνεσθαι) ut nos salvos faciat; (7 et 8) quam dilatationem esse actionem quandam, seu ἐνέργειαν, Verbi, qua fit λόγος προφορικὸς, seu Vox Dei, cum alioqui sit Ratio interior; (9) harum autem dilatationum singulare esse specimen Incarnationem Verbi, scilicet dilatationem in carne hominis Jesu, (10) quam susceperit ineunte dispensatione Evangelica, quam exeunte relicturum sit (11). Sequi inde, Verbum non esse Filium, (12) nec Dei Imaginem, Christum, Primogenitum, Regem, sed Jesum esse haec omnia: quod si ea praedicantur de Verbo in Scripturis V. T. propheticum illud est propter futuram suam in carne manifestationem, (13) neque dispensatione absoluta tribui poterunt eadem Verbo, carnem tunc relicturo, regno se abdicaturo, ad Deum redituro, Verbo mero ut antea futuro.
Haec ille: neque est cur fidem denegemus Eusebio, Ariano homini, vel Arianorum certe fautori, qui, tum contrariarum partium studio tum propter contrariam suam perfidiam, iniquius laturus esset judicium de opinionibus Marcelli. Nam ipsissima verba Marcelli citat scriptor ille; ab aliorum autem testimonio confirmatur. Praeterea si Athanasius in libro hoc quarto haeresim quandam describit simillimam illius quae Marcello ab Eusebio tribuitur, duplex hoc testimonium Eusebium corroborat, Athanasium interpretatur. Photiniana porro doctrina, a Marcelli auditorio profecta, in iis autem placitis sita quae ante illam ortam Eusebius assignavit Marcello, argumentum est validum, eruditissimum hunc, licet lubricum, theologum Marcelli animum et consilium recte divinasse.
Nunc singula haereseos capita, quae supra percurrimus, testimoniis allatis illustremus.
(1) Unam tantummodo in Deitate esse personam: Scripturae adductis verbis κύριος ὁ Θεὸς in Exod. III, 5. quo Apostoli ἑῖς κύριος, ἑῖς Θεὸς in Ephes. IV, 5, 6. expediat, prosequitur Marcellus: ὁρᾶς ὅπως ἓν ἐπιδεικνὺς ἡμῖν ἐντευθα πρόσωπον, τὸ αὐτὸ κύριον καὶ Θεὸν προσαγορεύει; Euseb. p. 132. a. Iterum: τὸ γὰρ ἐγὼ, ἑνὸς πρὸσώπου δεικτικόν ἐστιν; p. 133. a. Tum pergit definire πρόσωπον quasi sit idem atque ἡ τῆς θέοτητος μονάς. Vid. iterum ἕνος πρὸσώπου, ibid. b. Atque iterum: ἀνάγκη γὰρ εἰ δύο διαιρούμενα, ὡς Ἀστέριος ἔφη, πρόσωπα εἴη, ἤ τὸ πνεῦμα, κ. τ. λ. p. 168. c.
(2) Id proprium esse Sabellio, non Marcello, quod υἱοπατόρα doceret; Patrem scilicet esse Filium, Filium autem Patrem. Σαβέλλιος, εἰς αὐτὸν πλημμελῶν τὸν πατέρα, ὃν υἱὸν λέγειν ἐτόλμα, Euseb. p. 76. a. Et Eugenius quoque, in Apologia sua apud Athanasium, anathematizat Sabellium et eos qui cum eo dicerent αὐτὸν τὸν πατέρα εἶναι υἱὸν, καὶ ὅτε μὲν γίνεται υἱὸς, μὴ εἶναι τότε αὐτὸν πατέρα, ὅτε δὲ γίνεται πατὴρ, μὴ εἶναι τότε υἱὸν. Nov. Coll. t. 2. p. 2. Et Basilius: ὁ Σαβέλλιος ειπὼν, τὸν αὐτὸν Θεὸν, ἓνα τῷ ὑποκειμένῳ ὄντα, πρὸς τὰς ἑκάστοτε παραπίπτουσας χρείας μεταμορφούμενον, νῦν μὲν ὡς πατέρα, νῦν δὲ ὡς υἱὸν, νῦν δὲ ὡς πνεῦμα ἅγιον διαλέγεσθαι. Ep. 210, 5 fin.
(3) Patrem et Filium Marcello videri titulos quosdam, in tempore adhibitos sempiterno Deo et Verbo ejus, tunc scilicet, cum ἐνδιάθετος ille λόγος, in Deo inhaerens, fieret προφορικὸς in hypostasi Jesu Christi.
Μάρκελλος καινωτέραν εξεῦρε τῇ πλάνῃ μηχανὴν, Θεὸν καὶ τὸν ἐν αὐτῷ λόγον ἕνα μὲν εἶναι ὁριζόμενος, δύο δ' αὐτῷ πατρὸς καὶ υἱοῦ χαριζόμενος ἐπηγόρίας. Euseb. p. 76, a. vid. etiam p. 63, c. Itaque, quo melius exprimeret figurata solum locutione Patrem esse Deum, illum appellavit «Patrem Verbi,» ἐν τῷ [τὸν Χρίστὸν] φάσκειν [τὸν Θεὸν], μηδὲ τοῦ ἑαυτοῦ λόγου κύριον εἶναι, ἀλλὰ καὶ τόυτου τὸν πατέρα, ἀφαιρεῖσθαι τὸν πατέρα τὰ ἴδια τοῦ παιδὸς δείκνυσιν. ibid. p. 38.
Cui suffragatur haereticus ille qui reperitur in contr. Sabell. Gregal. §. 5. quem R. S. C. p. 28. putat esse Marcellum. Καγὼ, φησὶν, ὁμολογῶ γέννησιν. γεννᾶται γὰρ ὁ λόγος, ὅτε καὶ λαλεῖται καὶ γινώσκεται.
Alibi testatur Eusebius a Marcello proponi αὐτὸν [Θεὸν] εἶναι τοὺ ἐν αὐτῷ λόγου πατέρα, ibid. p. 167. c. Quod quidem, licet vel purum catholicismum sapit, Eusebii ipsius saepius fortiter arianizantis doctrinae comparatum, tamen eo nomine in observationem venit, quod Nestorius apud Mercatorem sic distinguit a Sabello Photinum, «Sabellius υἱοπάτορα dicit ipsum Filium, quem Patrem, et ipsum Patrem quem Filium, Photinus vero λογοπάτορα [Verbum-patrem]» Mercat. t. 2. p. 87.
(4) Verbum esse revera Verbum, αληθῶς λόγος, neque nisi improprie Filius: λόγον γὰρ εἶναι δους τὸν ἐν τῷ Θεῷ, ἐν τε καὶ ταῦτον ὄντα αὐτῷ τοῦτον ὁρισάμενος, πατέρα τούτου χρηματίζειν αὐτὸν ἔφη. τὸν τε λόγον υἱὸν εἶναι αὐτῷ, οὐκ ἀληθῶς ὄντα υἱὸν ἐν οὐσίας ὑποστάσει, κυρίως δὲ καὶ ἀληθῶς ὄντα λόγον. επισημαίνεται γοῦν ὅτι μὴ καταχρηστικῶς λόγον, ἀλλὰ κυρίως καὶ ἀληθῶς ὄντα λόγον, καὶ μηδὲν ἕτερον ἤ λόγον. εἰ δὲ μηδὲν ἕτερον, δῆλον ὅτι οὐδὲ υἱὸς ἦν κυρίως καὶ ἀληθῶς, μέχρι δὲ φωνῆς καὶ ὀνόματος καταχρηστικῶς ὠνομασμένος. Euseb. p. 61. a. b.
(5) Verbum esse ab aeternitate in Deo, seu ἐνδιάθετος, ut attributum quoddam:
Πλὴν Θεοῦ, disputat Marcellus, οὐδὲν ἕτερον ἦν. εἶχεν οὖν τὴν οἰκείαν δόξαν ὁ λόγος ὢν ἐν τῷ πατρί. Euseb. p. 39. c. Ubi notandum est, phrasin illam ἐν τῷ Θεῷ, teste Montefalconio (Coll. Nov. tom. 2. p. LVII.) in suspicionem venisse multis Patribus, utpote suppositam pro Evangelica illa πρὸς τὸν Θεὸν [Joan. I, 1.] οὐκ εἰπὼν, observat Eusebius, p. 121, b. ἐν τῷ Θεῷ, ἵνα μὴ καταβάλῃ ἐπὶ τὴν ἀνθρωπίνην ὁμοιότητα, ὡς ἐν ὑποκειμένῳ συμβεβηκός.
Haud aliter Basilius, οὐκ εἶπεν, ἐν τῷ Θεῷ ἔν ὁ λόγος, ἀλλὰ πρὸς τὸν Θεὸν, κ. τ. λ. Hom. XVI, 4. p. 137.
(6) Unitatem in Trinitatem esse productam seu dilatatam, rursus autem Trinitatem in Unitatem esse collapsuram.
Dicit Marcellus, εἰ τοίνυν ὁ λόγος φαίνοιτο ἐξ αὐτοῦ τοῦ πατρὸς ἐξελθὼν, ... τὸ δὲ πνεῦμα το ἅγιον παρὰ τοῦ πάτρος ἐκπορεύετι ... οὐ σαφῶς καὶ φανερῶς ἐνταῦθα ἀποῤῥήτῳ λόγῳ ἡ μονὰς φαίνεται πλατυνομένη μὲν εἰς τριάδα, διαιρεῖσθαι δὲ μηδαμῶς ὑπομένουσα; Euseb. p. 168. a. b. Etiam pp. 108, b. c. 114, b.
Apud Theodoretum quoque Marcellum tenuisse legimus: Ἔκτασιν τινα τῆς τοῦ πατρὸς θεότητος ... μετὰ δε τὴν σύμπασαν οἰκονομίαν πάλιν ἀνασπασθῆναι καὶ συσταλῆναι πρὸς τὸν Θεὸν, ἐξ οὗπερ ἐξετάθη. τὸ δὲ πανάγιον πνεῦμα παρέκτασιν τῆς ἐκτάσεως, καὶ ταύτην τοῖς αποστόλοις παρασχεθῆναι. Haer. II, 10. Nestorius quoque Photinum citat dicentem: «Vides quia Deum Verbum aliquando Deum, aliquando Verbum appellat, tanquam extensum atque collectum.» Mercat. t. 2. p. 87.
(7) Dilatationem hanc sive πλατυσμὸν consistere in actione sive ἐνεργείᾳ τοῦ μονάδος.
Verbum docet Marcellus, ἐνεργείᾳ μονῃ, διὰ τὴν σάρκα, κεχωρῆσθαι τοῦ πατρὸς. Euseb. p. 51. a.
Quapropter argumentatur Eusebius, τὸν μονάδα, [ωσ] φησὶ Μάρκελλος, ἐνεργείᾳ πλατύνεσθαι, ἐπὶ μὲν σωμάτων χώραν ἔχει, ἐπὶ δὲ τῆς ἀσωμάτου οὐσίας οὐκ ἔτι. οὐδὲ γὰρ ἐν τῷ ἐνεργεῖν πλατύνεται, οὐδ' ἐν τῷ μὴ ἐνεργεῖν συστέλλεται. p. 108. b. c.
Adeatur quoque ad sextum et septimum anathema Concilii Sirmiensis primi, in quibus Marcellum et Photinum feriri ex quinto Macrostichi facillime concluditur.
(8) Tum primum Verbum fuisse in ἐνεργείᾳ, cum mundum crearet:
Οὐδενὸς ὄντος πρότερον, docet Marcellus, ἢ Θεοῦ μόνου, πάντων δὲ διὰ τοῦ λόγου γίγνεσθαι μελλόντων, προῆλθεν ὁ λόγος δραστικῇ ἐνεργείᾳ. Euseb. p. 41. d. Et continuo, πρὸ τοῦ τὸν κόσμον εἶναι ἔν ὁ λόγος ἐν τῷ πατρί. ὅτε δὲ ὁ Θεὸς παντοκράτωρ πάντα τὰ ἐν οὐράνοις καὶ ἐπὶ γῆς προύθετο ποιῆσαι, ἐνεργείας ἠ τοῦ κόσμου γένεσις ἐδεϊτο δραστικῆς, καὶ διὰ τοῦτο ... ὁ λόγος προελθὼν ἐγίνετο τοῦ κόσμον ποιητής. ibid.
(9) Consistere Incarnationem Verbi in dilatatione [πλατυσμῷ] Monados, vel actione [ἐνεργείᾳ] Verbi in carne, seu homine Jesu Christo:
Εἰ μὲν ἡ τοῦ πνεύματος ἐξέτασις, inquit Marcellus, γίγνοιτο μόνη, ἕν καὶ ταυτὸν εἰκότως εἶναι τῷ Θεῷ φαίνοιτο. εἰ δὲ ἡ κατὰ σάρκα προσθήκη ἐπὶ τοῦ Σωτῆρος ἐξετάζοιτο, ἐνεργείᾳ ἡ θεότης μόνη πλατύνεσθαι δοκεῖ. Euseb. p. 36, a.
Neque aliter apud Theodoretum: ἔκτασιν τινὰ τῆς τοῦ πατρὸς θεότητος ἔφησεν εἰς τὸν Χριστὸν ἐληλυθέναι. Haer. II, 10.
(10) Cum Verbum esset in actione, ἐν ἐνεργείᾳ, seu fieret προφορικὸς, seu procederet, ut opus quoddam navaret, hoc absoluto rediturum esse in illum in quo prius esset statum: Τὸν ἐν τῷ Θεῷ λόγον, narrat Eusebius, ποτὲ μὲν ἔνδον εἶναι ἐν τῷ Θεῷ ἔφασκε, ποτὲ δὲ προϊεναι τοῦ Θεοῦ, καὶ ἄλλοτε πάλιν ἀναδραμεῖσθαι εἰς τὸν Θεὸν, καὶ ἔσεσθαι ἐν αὐτῷ ὡς καὶ πρότερον ἔν. p. 112, c. Vel ut ipsis Marcelli verbis utar, ἑῖς Θεὸς, καὶ ὁ τούτου λόγος Θεὸς προῆλθε μὲν τοῦ πατρὸς, ἵνα πάντα δι' αὐτοῦ γένηται. μετά δὲ τὸν καιρὸν τῆς κρίσεως καὶ τὴν τῶν ἁπάντων διόρθωσιν καὶ τὸν ἀφανισμὸν τῆς ἀντικειμένης ἁπάσης ἐνεργείας, τότε αὐτὸς ὑποταγήσεται τῷ ὑποτάξαντι αὐτῷ τὰ πάντα Θεῷ καὶ πατρὶ, ἵνα ὅυτος ᾖ ἐν Θεῷ ὁ λόγος, ὥσπερ καὶ πρότερον ἔν πρὸ τοῦ τὸν κόσμον εἶναι. Euseb. p. 41. c. d.
Quod corroborat Basilius quoque in epistola sua ad Athanasium missa, cum Marcellum testificatur docuisse, λόγον εἰρῆσθαι τὸν μονογενῆ, κατὰ χρείαν καὶ ἐπὶ καιροῦ προσελθόντα, πάλιν δὲ εῖς τὸν ὅθεν ἐξῆλθεν ἐπαναστρέψαντα, οὔτε πρὸ τῆς ἐξόδου εἶναι, οὔτε μετὰ τὴν ἐπάνοδον ὑφεστᾶναι. Ep. 52.
(11) Non Verbum sed Jesum esse Dei Filium. Quod quidem, involutum licet in iis quae jam citata sunt, tamen, cum tam amplum impleat spatium in quarta contra Arianos, Marcello autem et Photino a variis scriptoribus attributum, hic in pleniore lumine debet collocari.
Ἱερὸς ἀποστολός τε καὶ μαθητὴς τοῦ Κυρίου Ιωάννης, dicit Marcellus apud Eusebium, τῆς ἀϊδιοτητος αὐτοῦ μνημονεύων, ἀληθὴς ἐγίγνετο τοῦ λόγου μάρτυς, Ἔν ἀρχῇ ᾖν ὁ λόγος, λέγων, καὶ.... οὐδὲν γεννήσεως ἐνταῦθα μνημονεύων τοῦ λόγου. Euseb. p. 37. b. vid. etiam p. 27 fin. Atque iterum, οὐκ υἱὸν Θεοῦ ἑαυτὸν ὀνομάζει, ἀλλ' ἵνα διὰ τῆς τοιαύτης ὁμολογίας [f. ὀνομασίας R. S. C.] θέσει τὸν ἄνθρωπον, διὰ τὴν πρὸς αὐτὸν κοινωνίαν, υἱὸν Θεοῦ γενέσθαι παρασκευάσῃ, [i. e. Θέσει υἱὸν θεοῦ] p. 42. a. Iterum ὁὐτος ἐστιν ὁ ἀγαπητὸς, ὁ τῷ λογῳ ἑνωθεὶς ἂνθρωπος. p. 49, a.
Apud Epiphanium autem Photinus, ὁ λόγος ἐν τῷ πατρί, φησιν, ἔν, ἀλλ' οὐκ ἔν υἱὸς. Haer. p. 830, b. vid. etiam p. 831.
Eugenius porro, in expurgatione sua, οὐ γὰρ ἀλλον τὸν υἱὸν καὶ ἄλλον τὸν λόγον φρονοῦμεν, ὥς τινες ἡμᾶς διέβαλον. Anathematizat autem insaniam Photini et sectatorum ejus, ὅτι μὴ φρονοῦσι τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ αὐτὸν εἶναι τὸν λόγον, ἀλλὰ διαιροῦσιν ἀλόγως καὶ ἀρχὴν τῷ υἱῷ διδοῦσιν ἀπὸ τῆς ἐκ Μαρίας κατὰ σάρκα γενέσεως. Coll. Nov. t. 2. p. 3, d.
Nestorius quoque: «Cogitur Photinus Verbum dicere, non autem Verbum hoc Filium confitetur.» Mercat. t. 2. p. 87. Vid. etiam Garner Mercat. t. 2. p. 314 init.
Accedit quod Marcellus ipse, in apologia sua coram Julio Summo Pontifice habita, praecipue insistit in eo fidei articulo confitendo, qui in his locis periclitatur: e. c. μονογενὴς υἱὸς λόγος, «cujus regni, ut testatur Apostolus, non erit finis, Verbum»; de quo Lucas testatur, «sicut tradiderunt nobis οἱ ἀπαρχῆς ἀπόπται καὶ ὑπηρέται γενόμενοι τοῦ λόγου·» τὸν υἱὸν, τουτέστι τὸν λόγον τοῦ παντοκρατόρος Θεοῦ. ἑ δύναμις πατρὸς ὁ υἱὸς.» Epiph. Haer. pp. 835, 6.
(12) Non Verbum, sed Jesum, esse Christum, Primogenitum, Dei Imaginem, Regem.
Εἴτις τὸν υἱὸν, dicit Eusebius, ᾧ πάντα παρέδωκεν ὁ πατὴρ, λόγον ὁρίζοιτο μόνον, ὅμοιον τῷ ἐν ανθρώποις, εἶτα σάρκα φεσὶν ἀνειληφέναι, καὶ τότε υἱὸν Θεοῦ γεγονέναι, καὶ Ἰησοῦν Χριστὸν χρηματίσαι, βασιλέα τε ἀναγορεύεσθαι, εἰκόνα τε τοῦ Θεοῦ τοῦ ἀοράτου, καὶ πρωτότοκον πάσης κτίσεως, μὴ ὄντα πρότερον, τότε ἀποδεδεῖχθαι, τίς ἂν λείποιτο τουτῷ δυσσεβείας ὑπερβολή; p. 6, b. d. Locus hic, quem, omissis quibusdam, coarctavimus, omnia illa quae Marcello assignantur enumerat. Vid. quoque etiam pp. 49, 50. vel, ut ipsis Marcelli verbis utamur de Primogenito, οὐ τοίνυν οὗτος ὁ ἁγιώτατος λόγος, πρὸ τῆς ἐνανθρωπήσεως πρωτότοκος ἁπάσης κτίσεως ὀνόμαστο, πῶς γὰρ δύνατον τὸν ἀεὶ ὄντα πρωτότοκον εἶναι τινος· ἀλλὰ τὸν πρῶτον καινὸν ἂνθρωπον, εἰς ὅν τὰ πάντα ἀνακεφαλαιώσασθαι ἐβουλήθη ὁ Θεὸς, τοῦτον αἱ θεῖαι γραφαὶ πρωτότοκον ὀνομάζουσι. Euseb. p. 44, b. c. De Imagine autem, πῶς οὖν εἰκόνα τοῦ ἀοράτον Θεοῦ τὸν τοῦ Θεοῦ λόγον Ἀστέριος εἶναι γέγραφε; αἱ γὰρ εἰκόνες τούτων, ὧν εἰσὶν εἰκόνες, καὶ ἀπόντων, δεικτικαί εἰσιν. πῶς εἰκὼν τοῦ ἀοράτου Θεοῦ ὁ λόγος, καὶ αὐτὸς ἀόρατος ὤν; ... δήλον, ὁπηνίκα τὴν κατ' εἰκόνα τοῦ Θεοῦ γενομένην ἀνείληφε σάρκα, εἰκὼν ἀληθῶς, τοῦ ἀοράτου θεοῦ γέγονε p. 47, a-d Vid. etiam p. 142, b.